Η μεγάλη οικογένεια Οικονόμου της Έδεσσας (μέρος 1ο)

Αντί εισαγωγής:   παιδικές αναμνήσεις….και απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα

Οι πρώτες αναμνήσεις από την προσχολική μου ηλικία συνδέονται με παιχνίδια στο κατηφορικό οικόπεδο μπροστά από το πατρικό μου σπίτι όπου σήμερα έχει κατασκευαστεί το μικρό ανοιχτό θεατράκι του Βαροσιού. Στην κάτω αριστερή άκρη του οικοπέδου, κολλητά με τη βάση του μικρού – ανοιχτού τότε – αυλόγυρου της εκκλησίας Αποστόλων Πέτρου και Παύλου υπήρχε μια πέτρινη παροχή νερού που έτρεχε νύχτα μέρα σχηματίζοντας ένα μικρό ρυάκι που στη συνέχεια έπεφτε από τον γκρεμό στο Λόγγο. Το νερό ερχόταν μέσα από ένα παλιό υπόγειο πετρόχτιστο αγωγό από το ποτάμι που κυλά και σήμερα κατά μήκος του γηπέδου. Ξεκινούσε από την γωνία της οικίας Ζήμνα, απέναντι από το σημερινό όμορφο μικρό ξενοδοχείο “Χαγιάτι”, και διέτρεχε όλο το βόρειο Βαρόσι – κάτω από τα καλντερίμια των οδών Μακεδονομάχων, Φράγκου, Αρχιερέως Μελετίου και Μεγάλου Αλεξάνδρου. Κατέληγε στον κήπο του Δεσπότη και από εκεί στο βυρσοδεψείο των αδελφών Ραφτόπουλου πριν πέσει στο Λόγγο σαν μικρός καταρράκτης. Ο αγωγός μοίραζε νερό σε όλα τα – προνομιακά! – σπίτια των δρόμων που ήταν κτισμένα προς την πλευρά του γκρεμού. Είχαν τρεχούμενο νερό χειμώνα καλοκαίρι χωρίς μάλιστα να πληρώνουν τίποτα. Το πατρικό μου σπίτι, χτισμένο στην αντίθετη πλευρά, δεν είχε αυτή τη πολυτέλεια. Έτσι η μητέρα μου κατέβαινε για την μπουγάδα της στη παροχή του απέναντι οικοπέδου όπου συνήθως ξέβγαζε τα ρούχα. Κι αυτό μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ‘50 όταν ο τότε δήμαρχος Γρηγόρης Ιατρόπουλος έφτιαξε δίκτυο πόσιμου νερού στη γειτονιά και είχαμε τρεχούμενο νερό στο σπίτι. Την συγκεκριμένη παροχή νερού την λέγαμε “παρσάκι”. Παράξενο όνομα αλλά μικρός δεν έδινα σημασία. Εκεί καθόμουν συχνά τα καλοκαίρια και έπαιζα με το νερό. Όταν μετά από χρόνια ρώτησα τον πατέρα μου τι σήμαινε η λέξη αυτή μου απάντησε με τον πιο φυσικό τρόπο: “Εδώ ήταν πολύ παλιά το σπίτι ενός Παρσάκη που έφυγε στο εξωτερικό και δεν γύρισε πίσω ποτέ”.

Τις πρώτες τάξεις του δημοτικού τις πέρασα στο ιστορικό κτήριο του Παρθεναγωγείου που ανήκε τότε στο 6ο Δημοτικό σχολείο, δίπλα στην παλιά Μητρόπολη. Εκεί ήταν τα νήπια και οι δυο πρώτες τάξεις, η πρώτη και η δευτέρα. Οι υπόλοιπες ήταν κοντά στα σημερινά δικαστήρια δίπλα στο 2ο δημοτικό. Η επιλογή του σχολείου αυτού ήταν απόλυτα φυσιολογική αφού το Παρθεναγωγείο ήταν λίγα μόλις μέτρα πιο κάτω από το πατρικό μου. Το Παρθεναγωγείο είχε τότε διαφορετική μορφή, τροποποιημένο σίγουρα για τις ανάγκες του δημοτικού σχολείου. Σήμερα, πιο ωραίο μετά την αναπαλαίωση, θα πρέπει να πήρε, εξωτερικά τουλάχιστον, την μορφή που είχε τον Μάϊο του 1879, κατά την αποπεράτωση του.

Το Παρθεναγωγείο όταν φιλοξενούσε τις πρώτες τάξεις του 6ου Δημοτικού σχολείου και όπως είναι σήμερα

Πάνω από την είσοδο η μαρμάρινη πλάκα μας πληροφορεί ότι κτίστηκε με την συνδρομή Εδεσσαίων κατοίκων «συνεπικουρούντων και φιλόμουσων ξένων». Ποιοι άραγε να ήσαν οι φιλόμουσοι ξένοι ευεργέτες της πόλης; Ήταν ένα ερωτηματικό στο οποίο δεν έβρισκα απάντηση.

Η είσοδος του Παρθεναγωγείου με τη μαρμάρινη πλάκα στο υπέρθυρο: “Το ορθόδοξον ελληνικόν κοινόν Εδεσσαίων συνεπικουρούντων και φιλόμουσων ξένων τόδε το σκήνωμα μουσών πιερίδων ανήγειρε προς φωτισμόν των Εδεσσαίων θυγατέρων έτει από Σωτήρος 1877ω μηνί Απριλίω. Ελιθογραφήθη δε δια χειρός του Ζαφείρη Κ Ζωγράφου εκ Βοδενών”

Η απορία λύθηκε αυτό το καλοκαίρι διαβάζοντας το τελευταίο παράρτημα της ιστορίας της Έδεσσας του Ευσταθίου Στουγιαννάκη «Έδεσσα η Μακεδονική εν τη Ιστορία». Στη σελίδα 313 (έκδοση της Λαογραφικής Εταρείας Νομού Πέλλας, 2001) διαβάζουμε: «Εις τα άνω προσθετέα και η εξής αγαθοεργία Ιωάννου Ανδρέου Οικονόμου και Υιών. Ανήγειραν εν Εδέσση δι’ ιδίας δαπάνης το Παρθεναγωγείον Εδέσσης, το οποίον και είχον προικίσει με τακτικόν ετήσιον επιχορήγημα 200 χρυσών εικοσοφράγκων, άτινα τακτικώτατα εστέλλοντο επί Τουρκοκρατίας εις τας εκάστοτε εφορείας των σχολείων δια του εν Θεσσαλονίκη προξένου της Αμερικής Περικλέους Χατζηλαζάρου και 50 ακόμη εικοσοφράγκων ως μισθού της διευθύντριας του Παρθεναγωγείου. Εις τούτους, ως εις ευεργέτας ου μόνον των σχολείων αλλά και όλης της Κοινότητος, επέμπετο κατ’ έτος έκθεσις των πεπραγμένων των σχολείων από την εκάστοτε διεύθυνσιν αυτών και τα ονόματα των εμνημονεύοντο κατ’ έτος κατά την εορτήν των Τριών Ιεραρχών». Το ακριβέστερο βέβαια είναι ότι οι αδελφοί Δημήτριος και Ιωάννης Οικονόμου, γιοί του Ανδρέα,  βοήθησαν στην ανέγερση του Παρθεναγωγείου. Κι αυτό γιατί πολλοί ήταν οι Εδεσσαίοι που είχαν συμβάλει στην ανέγερση με χρηματικές δωρεές. Οι Οικονόμου όμως είχαν δώσει το μεγαλύτερο ποσό. Στον Κώδικα της Ελληνικής Σχολής (Κώδιξ ο Πρώτον Συστηθείς άμα τη Συστάσει της Ελληνικής Σχολής εν τη πολιτεία Βοδενών εν έτει 1785, Κ. Σταλίδη, 1979) αναφέρεται ότι ο μεν Δημήτριος Οικονόμου αφιέρωσε 225 εικοσόφραγκα, ο δε Ιωάννης Οικονόμου 50 εικοσοφραγκα κατ’ έτος. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε την 11η Απριλίου 1877 και η οικοδομή αποπερατώθηκε την 5η Μαΐου 1879.  Με τον πρόωρο θάνατο του Δημητρίου το 1878, ο Μητροπολίτης και η Δημογεροντία της πόλης έστειλαν συλλυπητήρια επιστολή στη σύζυγο του εκλιπόντος. Σε απάντηση έλαβαν το ακόλουθο γράμμα από τον αδελφό του Ιωάννη αντίγραφο του οποίου συμπεριλαμβάνεται στον παραπάνω κώδικα:

” Τριέστη 25 Οκτωβρίου 1878, 

Πανεριώτατε και Σεβάσμια Δημογεροντία.

Εγκαίρως ελήφθη παρά της συζύγου του μακαρίτου αδελφού μου το συλλυπητήριον τηλεγράφημα της Υμετέρας Πανιερότητος και Υμών και λίαν ευγνωμονεί Υμάς δι’ήν λύπην συνεμερίσθητε επί τω προώρω θανάτω του φιλτάτου Αδελφού μου και συζύγου της δια τας συλλυπητηρίους Υμών Ευχάς. Επιφορτιζόμενος δε ων παρά των κληρονόμων του μακαρίτου αδελφού μου ίνω εμβάσω Υμίν τέσσαρας χιλιάδας (4.000) φράγκα, αποστέλλω ταύτα δια μέσω των αυτόθι κυρίων Ι. Χ” Λαζάρου υιών και συνάμα παρακαλώ Υμάς όπως διαθέσητε υπέρ των αυτόθι Ελληνικών σχολείων εις ανάμνησιν του αδελφού μου Δημητρίου.

Υποσημειούμαι κλπ. όλως πρόθυμος

Ι. Α. Οικονόμου”

Στον ίδιο κώδικα υπάρχει αντίγραφο δεύτερης επιστολής του Ιωάννη Οικονόμου με ημερομηνία 21 Δεκεμβρίου 1878.

“Τριέστη 21 Δεκεμβρίου 1878

Προς την Σεβαστήν Δημογεροντίαν και την Αξιότιμον Εφορίαν των εν Βοδενοίς Ελληνκών σχολείων 

Κύριοι

Την από 17/29 παρελθόντος Νοεμβρίου Υμετέραν Επιστολήν εγκαίρως λαβών σπεύδω να Σας εκφράσω τας ευχαριστίας της τε χήρας και εμού δια το μνημόσυνον, όπερ ετελέσατε υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του μακαρίτου αδελφού μου. Οι Κύριοι υοί Ι. Χ’Λαζάρου Θεσ/νίκης μας γράφουσιν ότι τοις εζητήσατε να Σας δοθή σαφής εξήγησις περί του τρόπου της χρήσεως της δωρεάς εκ φράγκων 4.000. Εις απάντησιν λοιπόν Σας λέγω ότι πρέπει να χρησιμεύσωσι ταύτα ως αποθεματικόν κεφάλαιον των αυτόθι Ελληνικών σχολείων. Αν όμως τυχόν και έχωσιν ανάγκας άλλας τα αυτόθι Ελληνικά σχολεία, Ευαρεστήθητε να μοι τας καθυποβάλητε, όπως Σας απαντήσω αν πρέπη να μεταβάλητε τον προορισμόν του εν λόγω αφιερώματος

Δέξασθε κλπ πρόθυμος

Ι. Α. Οικονόμου“.

Τέλος με ημερομηνία 10 Μαΐου 1879 ο Περικλής Χ”Λαζάρου ανακοινώνει ότι κατατέθηκαν εντόκως στο κατάστημα του στη Θεσσαλονίκη τα χρήματα από την Τεργέστη τα οποία πήραν την μορφή ομολόγου υπερ της Εφορίας του Παρθεναγωγείου.

“Ομόλογον δια φράγκα 4.000

Ήτοι φράγκα τέσσαρας χιλιάδας οφείλω ο υποφαινόμενος να μετρήσω εις την Εφορίαν του Ελληνικού Παρθεναγωγείου Βοδενών μετά 5 έτη από σήμερον χαίρων το δικαίωμα να τα μετρήσω και προ της διορίας ταύτης κατά βούλησιν μου ως και τον τόκο αυτών προς 6% ετησίως πληρωτέον εις το τέλος εκάστου έτους, δι άλλα τόσα μοι εμβάσθησαν μέσον του εδώ καταστήματος μας παρά των τε Δ. και Ι. Οικονόμου Τεργέστης ως κληροδότημα του μακαρίτου Δημ Α. Οικονόμου υπέρ των Ελληνικών σχολείων Βοδενών. 

Π(ερικλής) Ι. Χ”Λαζάρου”.

Το ομόλογο αυτό λοιπόν παρήγε ετήσιο έσοδο 240 φράγκων τα οποία χρησιμοποιύνταν για τις ανάγκες λειτουργίας του Παρθεναγωγείου. Η ανάγνωση του παραπάνω Κώδικα μας απολαλύπτει ότι το ενδιαφέρον της οικογένειας για την εκπαίδευση στην Έδεσσα ήταν αρκετά παλιότερο. Σε μιαν εγγραφή της 20ης Μαρτίου 1861 διαβάζουμε ότι “αφιερώθησαν δια χειρός κ. Ιωάννου Ανδρέου Οικονόμου κατά διαθήκην του μακαρίτου πατρός αυτού γρόσια 3.084“. Τα χρήματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την “γενομένην εκ βάθρων οικοδομήν της Ελληνοαλληλοδιδακτικής Σχολής της θεοσώστου πολεως Βοδενών αρχομένης από του 1861 κατά μήνα Ιούλιον και ληξάσης κατά το 1862 κατά μήνα Δεκέμβριον”. Το 1860 ο Ανδρέας Οικονόμου, γιος του παπα-Ιωάννη Οικονόμου και πατέρας του Δημήτρη και Ιωάννη, είχε αποβιώσει στην Αθήνα μετά από μια περιπετειώδη ζωή όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Ο Στουγιαννάκης μας πληροφορεί ακόμη ότι ένας από τους γιους τού – μετέπειτα βαρώνου – Ιωάννη Οικονόμου, ο βαρώνος Δημήτριος Οικονόμου, επισκέφτηκε την πατρίδα του παππού του Ανδρέα για να συναντήσει τους εκεί εν ζωή συγγενείς του. Ήλθε μάλιστα «αρωγός σεβαστού ποσού χρηματικού» που προσέφερε στον Δήμο. Άλλωστε και η πρώτη έκδοση του βιβλίου του, το 1932, έγινε δυνατή χάρη στη γενναιοδωρία τους. Ξεφυλλίζοντας φύλλα παλιών εφημερίδων ανακαλύψαμε ότι η επίσκεψη αυτή έγινε στις 8 Αυγούστου 1930. Πράγματι, διαβάζουμε στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας “Το Θάρρος” της Κυριακής 10ης Αυγούστου που εξέδιδε ο δημοσιογράφος τότε Γρηγόριος Ιατρόπουλος και κάτω από τον τίτλο “Αποθεωτική υποδοχή του βαρώνου Οικονόμου” τα εξής: “Την παρελθούσαν Παρασκευήν το πρωί η πόλις μας εδέχθη στας αγκάλας της ένα από τα καλλίτερα της παιδιά. Εδέχθη τον Μέγαν Ευεργέτην της Βαρώνον Δημήτριον Οικονόμου. Προς τιμήν του η πόλις εσημαιοστολίσθη και η αγορά έκλεισε επ’ ολίγα λεπτά. Στον σιδ. σταθμόν ο λαός της Εδέσσης με επικεφαλής τας Αρχάς τον υπεδέχθη με ζητωκραυγάς. Τον κ. Οικονόμου εχαιρέτησε εκ μέρους του Δήμου ο Δημαρχών κ. Χ”Θεόδωρος Ζουρλίδης και τον προσεφώνησε ο κ. Γυμνασιάρχης. Επίσης η Δις Ελ. Βρέζα του προσέφερεν ανθοδέσμην εκ μέρους του Δήμου και προσεφώνησεν ως εξής: Η Έδεσσα ευγνωμονούσα ευεργεσίας τας οποίας αφειδώς προσέφεραν εις αυτήν οι οίκοι σας κατά τους χρόνους της δουλείας, επί τη ευκαιρία της επισκέψεως της Πατρίδος σας προσφέρει την ανθοδέσμην ταύτην που εσχηματίσθη από τους κήπους των ευεργετηθεισών οικιών”.

Η πρώτη σελίδα της εφημερίδας “Το Θάρρος” του Γρηγόρη Ιατρόπουλου – μετέπειτα δημάρχου – όπου παρουσιάζεται με λεπτομέρειες η επίσκεψη του βαρώνου Δ. Οικονόμου στην Έδεσσα την 8η Αυγούστου 1930 (αρχείο Νίκου Καραμανάβη τον οποίο και ευχαριστώ)

Στο φύλλο της 31ης Αυγούστου 1930 διαβάζουμε ακόμη ότι “ο βαρώνος Δ. Οικονόμου συνεχίζων το φιλανθρωπικόν και προοδευτικόν του πρόγραμμα την παρελθούσαν εβδομάδα απέστειλεν εις μεν τον φιλοπρόοδο σύλλογον “Μ. Αλέξανδρον” 10.000 δραχμάς εις δε το σωματείον των δεσποινίδων “Η Δορκάς” δραχμάς 4.000”. Το φύλλο της 11ης Οκτωβρίου της ίδιας εφημερίδας μας πληροφορεί κάτω από τον τίτλο “Το ενδιαφέρον του Βαρώνου Οικονόμου” μια νέα αποστολή “εκ μέρους του εν Τεργέστη εγκατεστημένου διαπρεπούς συμπολίτου μας Βαρώνου Δημητρίου Οικονόμου 150.000 δραχμών εις τον Δήμον”. Η εφημερίδα σε συνάντηση που είχε με τον τότε δήμαρχο Γεώργιο Πέτσο έμαθε ότι “εκ των 150.000 δραχμών, 30.000 δραχμές προορίζονται δια το Γυμνάσιον, 10.000 δια την Ιεράν Μητρόπολιν, 10.000 δια την Πρακτικήν Σχολήν και αι υπόλοιπαι 100 χιλιάδες δια τον Δήμον”. Ο δήμαρχος μάλιστα τόνισε ότι το ποσό των 100.000 δρχ. θα χρησιμοποιείτο “δια την εξαγοράν της τοποθεσίας Κιουπρί…και την χρησιμοποίησιν ταύτης ως δημοτικού κήπου φέροντος την ονομασίαν του Βαρώνου”. Φαίνεται ότι η μεν εξαγορά της τοποθεσίας υλοποιήθηκε, αφού ο δημοτικός κήπος υπάρχει, ο δε Δήμος …λησμόνησε να μνημονεύσει τον ευεργέτη του. 

Ευεργετημένος είμαι έμμεσα κι εγώ ο ίδιος από τις δωρεές της οικογένειας Οικονόμου, αφού τα πρώτα μου γράμματα τα έμαθα στο παλιό Παρθεναγωγείο και τα συνέχισα στο “Περικαλλές Γυμνάσιο” που αυτοί είχαν χρηματοδοτήσει. Θεώρησα λοιπόν ότι είχα χρέος να γράψω λίγα λόγια για την ιστορία αυτής της μεγάλης εδεσσαϊκής οικογένειας. Ήταν ο ουσιαστικός λόγος που με παρακίνησε να ασχοληθώ με το θέμα. Δεν μπορούσα όμως να φανταστώ την δυσκολία και την πολυπλοκότητα του εγχειρήματος αλλά και τις μεγάλες εκπλήξεις που με περίμεναν. Ξεκινώντας από ένα πρώτο και ημιτελές γενεαλογικό δέντρο χρειάστηκαν ατέλειωτες ώρες αναζητήσεων και εξακριβώσεων στο διαδίκτυο, σε βιβλιοθήκες, σε νέα βιβλία που αγοράστηκαν και σε συζητήσεις με επιζώντες απογόνους. Σε μια περίοδο τριών αιώνων απόγονοι μιας απλής και φτωχικής οικογένειας της μικρής μας πόλης συνέδεσαν το όνομα τους με μεγάλα ιστορικά γεγονότα, με επιστημονικές διακρίσεις παγκοσμίου επιπέδου και με τεράστια επιτεύγματα στον οικονομικό τομέα τα οποία διαπίστωσα ότι είναι ελάχιστα ή καθόλου γνωστά ακόμη και σε επιζώντες απογόνους της. Ακολουθώντας βήμα – βήμα την εξέλιξη της οικογένειας αυτής είδα το μεγαλείο του μακεδονικού ελληνισμού ο οποίος σε εποχές δουλείας κατόρθωσε να πάρει στα χέρια του μεγάλο μέρος του εμπορίου όχι μόνο της Βαλκανικής αλλά και της Ευρώπης γενικότερα. Το πυκνό εμπορικό τους δίκτυο ξαπλωνόταν σε τέσσερις μεγάλες αυτοκρατορίες – της Οθωμανικής, της Αυστροουγγαρίας, της Ρωσίας και της Αγγλίας. Ήταν ένας ελληνισμός που, σε μεγάλο βαθμό, χρησιμοποίησε τη συσσώρευση του πλούτου για να βοηθήσει την υπόδουλη Μακεδονία να μορφωθεί, να απελευθερωθεί και να προκόψει. Ήταν η εποχή της προσφοράς στο έθνος. Ήταν η γενιά των μεγάλων ευεργετών.

Στο βιβλίο του ο Στουγιαννάκης παραπέμπει σε ένα γενεαλογικό δέντρο που του είχε στείλει με επιστολή ο βαρώνος μετά την επίσκεψη του στην Έδεσσα το 1930. Δυστυχώς όμως αυτό δεν συμπεριλήφθηκε στην έκδοση του 2001. Ένας καλός Εδεσσαίος φίλος, τον οποίο και ευχαριστώ, μου έδωσε ένα αντίγραφο στο πέρασμα μου από την Έδεσσα στα μέσα αυτού του Σεπτέμβρη κατευθυνόμενος προς την βόρεια Ευρώπη. Αυτό το γενεαλογικό δένδρο αποτέλεσε την βάση των περαιτέρω αναζητήσεων μου. Η έκπληξη μου ήταν μεγάλη όταν παρατήρησα ότι ένας από τους πρώτους απογόνους της οικογένειας λεγόταν Παρισάκης Οικονόμου. Τα ονόματα Παρίσσης και Παρισσάκης αν και σπάνια δεν ήταν άγνωστα παλιά στην Έδεσσα. Μήπως λοιπόν το όνομα Παρισσάκης έγινε Παρσάκης στη τρέχουσα γλώσσα και έτσι προέκυψε και το τοπωνύμιο “παρσάκι”; Η υπόθεση αυτή έπρεπε να επιβεβαιωθεί κατά την ολιγοήμερη παραμονή μου στη πόλη. Πράγμα το οποίο και έγινε αφού όπως θα δούμε στη συνέχεια ένας απόγονος της οικογένειας που ζει στη πόλη είχε την καλοσύνη να συμπληρώσει ορισμένους από τους πολλούς κρίκους που έλειπαν – και συνεχίζουν να λείπουν – από το γενεαλογικό δένδρο. Όπως λοιπόν λένε οι Αθηναίοι “στο Γουδί” αντί “στου Γουδή” έτσι και εμείς λέγαμε “στο παρσάκι” αντί “στου Παρ(ι)σσάκη”!

Επόμενο….