Φίλιππος Β’ και Πλάτων

“Ο Σπεύσιππος, ακούγοντας ότι ο Φίλιππος κακολόγησε τον Πλάτωνα, του έστειλε επιστολή στην οποία έγραφε ότι οι άνθρωποι αγνοούν ότι οφείλει την αρχή της βασιλείας του στον Πλάτωνα” (Σπεύσιππος πυνθανόμενος Φίλιππον βλασφημεῖν περὶ Πλάτωνος εἰς ἐπιστολὴν ἔγραψέ τι τοιοῦτον· … ὥσπερ ἀγνοοῦντας τοὺς ἀνθρώπους ὅτι καὶ τὴν ἀρχὴν τῆς βασιλείας Φίλιππος διὰ Πλάτωνος ἔσχεν).

Αυτό ήταν το αποτέλεσμα της διαδικτυακής αναζήτησης με θέμα τη σχέση του βασιλιά Φιλίππου Β’ με τον μεγάλο Αθηναίο φιλόσοφο. Από τη φράση αυτή καταλαβαίνουμε ότι, πρώτον, ο Φίλιππος είχε επαφή με τον Πλάτωνα όταν αυτός ήταν εν ζωή, και, δεύτερον, ότι τον βοήθησε με κάποιο τρόπο την περίοδο της ανάληψης της βασιλείας. Ο Σπεύσιππος ήταν ανιψιός του φιλοσόφου, “υἱὸς τῆς ἀδελφῆς αὐτοῦ Πωτώνης” όπως μας πληροφορεί ο Διογένης Λαέρτιος. Ανέλαβε μάλιστα την διεύθυνση της Ακαδημίας μετά τον θάνατο του Πλάτωνα το 347 π. Χ. Περαιτέρω έρευνα έδειξε ότι η πιο πάνω φράση ήταν απόσπασμα μιας άλλης μεγαλύτερης. Η ολοκληρωμένη φράση προέρχεται από το έργο του Αθήναιου “Δειπνοσοφιστές” στο οποίο σώζονται εκατοντάδες σημαντικές φράσεις χαμένων έργων αρχαίων συγγραφέων. Στη προκειμένη περίπτωση το κείμενο ανήκε στον ιστορικό Καρύστιο της Περγάμου του 2ου αιώνα π. Χ από το χαμένο έργο του “Ιστορικά Υπομνήματα” :

Καρύστιος ὁ Περγαμηνὸς ἐν τοῖς Ἱστορικοῖς Ὑπομνήμασιν οὕτως·

Σπεύσιππος πυνθανόμενος Φίλιππον βλασφημεῖν περὶ Πλάτωνος εἰς ἐπιστολὴν ἔγραψέ τι τοιοῦτον· … ὥσπερ ἀγνοοῦντας τοὺς ἀνθρώπους ὅτι καὶ τὴν ἀρχὴν τῆς βασιλείας Φίλιππος διὰ Πλάτωνος ἔσχεν. Εὐφραῖον γὰρ ἀπέστειλε τὸν Ὠρείτην πρὸς Περδίκκαν Πλάτων, ὃς ἔπεισεν ἀπομερίσαι τινὰ χώραν Φιλίππῳ. Διατρέφων δʼ ἐνταῦθα δύναμιν, ὡς ἀπέθανε Περδίκκας, ἐξ ἑτοίμου δυνάμεως ὑπαρχούσης ἐπέπεσε τοῖς πράγμασι.

Ο Καρύστιος λοιπόν αναφέρει ότι ο Πλάτων είχε στείλει τον μαθητή του Ευφραίο από τους Ωρεούς Ευβοίας στον αδελφό του Φιλίππου Περδίκκα, όταν βασίλευε στη Μακεδονία. Ο Ευφραίος έπεισε τον Περδίκκα να παραχωρήσει μια περιοχή του Βασιλείου στον μικρό του αδελφό (ἔπεισεν ἀπομερίσαι τινὰ χώραν Φιλίππῳ). Εκεί ο Φίλιππος έφτιαξε μια στρατιωτική δύναμη, η οποία, όταν σκοτώθηκε ο Περδίκκας, ήταν έτοιμη και τον βοήθησε να κερδίσει και να εδραιώσει την εξουσία του (ἐξ ἑτοίμου δυνάμεως ὑπαρχούσης ἐπέπεσε τοῖς πράγμασι).

Θα προσπαθήσουμε σήμερα να δείξουμε ότι κάτι τέτοιο προκύπτει από τα ιστορικά γεγονότα της εποχής εκείνης τα οποία επιβεβαιώνουν την συμβολή του Πλάτωνα. Πρέπει για αυτό να εξετάσουμε την εξέλιξη του μακεδονικού βασιλείου και της δυναστείας των Τημενιδών στην προ Φιλίππου περίοδο και να τη συγκρίνουμε με την δική του πορεία την εποχή ανόδου του στον θρόνο.

Η χαοτική κατάσταση της εξαετίας 399 – 393

Η εικόνα της μακεδονικής δυναστείας τα πενήντα χρόνια πριν από τον Φίλιππο είναι χαοτική, γεμάτη από ενδοοικογενειακούς καυγάδες, ραδιουργίες και μεταξύ τους δολοφονίες για την απόκτηση της εξουσίας. Κάτι τέτοιο βέβαια δεν ήταν αφύσικο σε περιόδους με πολλούς διεκδικητές του θρόνου. Ο κάθε βασιλιάς είχε ως προτεραιότητα την απόκτηση αρρένων διαδόχων για την διατήρηση της δυναστείας. Μόνο Τημενίδες προερχόμενοι από τον πατρώο Ηρακλή είχαν δικαιώματα επί του θρόνου. Τρίτες χώρες έπαιρναν συχνά θέση υποστηρίζοντας κάποιον διεκδικητή. Την θολή εξέλιξη της δυναστείας των Αργεαδών της περιόδου αυτής μελέτησε, από τα ελάχιστα και συχνά αντικρουόμενα σωζόμενα αρχαία κείμενα, ο κορυφαίος ίσως ιστορικός της Μακεδονίας Νίκολας Χάμοντ (N. G. L. Hammond). Το πιο κάτω διάγραμμα βασίζεται στη δική του ανάλυση. Με κίτρινο χρώμα είναι τα πρόσωπα που ανέβηκαν στον θρόνο και με κόκκινες γραμμές οι ενδοοικογενειακοί γάμοι.

Ο Αλέξανδρος Α’ βασίλεψε από το 498 μέχρι τον φυσιολογικό του θάνατο το 454 π. Χ. αφήνοντας πέντε γιους. Έχουμε λοιπόν πέντε παράλληλους γενεαλογικούς κλάδους, ένας από τους οποίους φθάνει στον Φίλιππο Β’. Διάδοχος ανακηρύχθηκε ο τρίτος γιος Περδίκκας Β’ (454 – 413) όχι χωρίς προβλήματα από ανταπαιτητές οι οποίοι με τη βοήθεια ξένων δυνάμεων προσπάθησαν για χρόνια να τον ανατρέψουν. Στη συνέχεια την βασιλεία πήρε ο πρωτότοκος (νόθος) γιος Αρχέλαος (413 – 399) αφού ξεκλήρισε όλους τους επικινδύνους ανταπαιτητές που προηγούνταν. Υπήρξε όμως ένας ικανότατος και φωτισμένος ηγέτης ο οποίος κατά τον Θουκυδίδη έκανε περισσότερα από όσα είχαν κάνει όλοι μαζί οι προηγούμενοι βασιλείς. Μετά τον Αρχέλαο, ο οποίος σκοτώνεται στο κυνήγι από ένα βασιλικό εταίρο, δηλαδή κάποιον από τη προσωπική του φρουρά, ανοίγει ένας κύκλος αυτοκαταστροφής. Το Κοινό των Μακεδόνων, η αρχή δηλαδή που επικύρωνε τους βασιλείς, όρισε βασιλιά τον ανήλικο γιο του Ορέστη με επίτροπο (κάτι σαν τους σύγχρονους αντιβασιλείς) τον θείο του Αέροπο. Ο Αέροπος, γιος και αυτός του Περδίκκα, μετά τα δυο πρώτα χρόνια της επιτροπείας σκοτώνει τον μικρό Ορέστη και αυτοανακηρύσσεται βασιλιάς. Πεθαίνει όμως από ασθένεια το 395 και την εξουσία αναλαμβάνει ο Αμύντας Β του τέταρτου γενεαλογικού κλάδου τον οποίο ο Αριστοτέλης αποκαλεί Μικρό. Πρέπει να ήταν βασιλικός εταίρος του Αερόπου όταν ο τελευταίος πεθαίνει. Η γενεαλογική γραμμή αλλάζει έτσι από τον Περδίκκα στον Μενέλαο. Μετά τον Αμύντα Β’ το Κοινό αποφασίζει να επιστρέψει στη γραμμή του Περδίκκα φέρνοντας στον θρόνο τον γιο του Αερόπου, Παυσανία, ο οποίος κυβερνά για μόλις εννιά μήνες. Τον δολοφονεί το 393 ο Αμύντας Γ’, του πέμπτου γενεαλογικού κλάδου, πατέρας του Φιλίππου και παππούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Έτσι σε έξι χρόνια, από το 399 μέχρι το 393, έχουμε με τον Αμύντα Γ’ έξι βασιλείς!

Η δύσκολη βασιλεία του Αμύντα Γ’

Βλέποντας ο Δάρδανος Βάρδυλις την διαλυτική κατάσταση που επικρατούσε στο μακεδονικό βασίλειο, και πριν καλά καλά προλάβει να καθίσει στον θρόνο ο Αμύντας, εισβάλλει στη Μακεδονία φτάνοντας μέχρι τον Θερμαϊκό. Ο μεγάλος αυτός πολέμαρχος από το Κόσοβο είχε δημιουργήσει έναν ισχυρό στρατό αποτελούμενο από αρκετές ιλλυρικές φυλές των δυτικών και βόρειων Βαλκανίων. Ο Αμύντας, αδυνατώντας να τον αντιμετωπίσει, ζητά τη βοήθεια του Κοινού των Χαλκιδέων, μια ισχυρή ομοσπονδία ευβοϊκών πόλεων της Χαλκιδικής με κέντρο την Όλυνθο. Σε αντάλλαγμα τους παραχωρεί εδάφη στα ανατολικά της επικράτειας του για εκμετάλλευση. Αυτοί δέχονται τα εδάφη αλλά αρνούνται να τον βοηθήσουν. Καταφεύγει στη συνέχεια στους παραδοσιακούς φίλους της δυναστείας των Αλευάδων στη Λάρισσα, με την βοήθεια των οποίων θα επανέλθει στον θρόνο μετά από δυο χρόνια. Κατά τη διάρκεια της απουσίας του από την Πέλλα φαίνεται ότι αναρριχήθηκε στον θρόνο ο Αργαίος, αδελφός του Ορέστη, ίσως με την στήριξη του Βάρδυλι. Ο Αμύντας θα κυβερνήσει συνολικά εικοσιτέσσερα χρόνια όπως γράφει ο ιστορικός Διόδωρος ο Σικελιώτης του 1ου π. Χ. αιώνα.

Διόδωρος 14.92: Κατὰ δὲ τὴν Μακεδονίαν Ἀμύντας ὁ Φιλίππου πατὴρ, Ἰλλυριῶν ἐμβαλόντων εἰς Μακεδονίαν ἐξέπιπτεν ἐκ τῆς χώρας· ἀπογνοὺς δὲ τὴν ἀρχὴν Ὀλυνθίοις μὲν τὴν σύνεγγυς χώραν ἐδωρήσατο, αὐτὸς δὲ τότε μὲν ἀπέβαλε τὴν βασιλείαν, μετ´ ὀλίγον δὲ χρόνον ὑπὸ Θετταλῶν καταχθεὶς ἀνεκτήσατο τὴν ἀρχήν, καὶ ἐβασίλευσεν ἔτη εἴκοσι τέτταρα.

Το 391, μετά την εκδίωξη του Βάρδυλι, ο Αμύντας επισημοποιεί την παραχώρηση των εδαφών στους Ολυνθίους με προσωρινή συμφωνία το κείμενο της οποίας έχει βρεθεί σε μαρμάρινη πλάκα στην αρχαία Όλυνθο. Το 383 όμως ζητά να πάρει πίσω τα εδάφη από το Κοινό των Χαλκιδέων. Αυτοί όχι μόνο αρνούνται αλλά έχοντας σαφώς ισχυρότερο στρατό από τον Αμύντα αρχίζουν να καταλαμβάνουν την μία πόλη μετά την άλλη ονομάζοντας “απελευθερωτική” την εκστρατεία τους. Ο Αμύντας με την οικογένεια του – είχε παντρευτεί το 390 την Ευρυδίκη των Λυγκηστών και είχε ήδη τρία παιδιά την Ευρυνόη, τον Αλέξανδρο Β’ και τον Περδίκα Γ’ – αναγκάζεται να εγκαταλείψει για δεύτερη φορά την Πέλλα, η οποία απελευθερώνεται” από τους Ολυνθίους. Ο Ξενοφών γράφει μάλιστα ότι ήταν ήδη η μεγαλύτερη από όλες τις μακεδονικές πόλεις (ἔχοντας ἤδη ἄλλας τε πολλὰς καὶ Πέλλαν, ἥπερ μεγίστη τῶν ἐν Μακεδονίᾳ πόλεων, Ξενοφών, Ελληνικά 5.2.13). Εγκαθίσταται στις Αιγές και από εκεί καλεί σε βοήθεια τους Σπαρτιάτες οι οποίοι καταφθάνουν το 382. Μετά από μεγάλη προσπάθεια τριών ετών καταλαμβάνουν την Όλυνθο και διαλύουν την Χαλκιδική συμμαχία Έτσι ο Αμύντας επιστρέφει και πάλι στη Πέλλα με ένα γιο περισσότερο αφού την περίοδο της απουσίας από την Πέλλα θα γεννηθεί ο Φίλιππος (το 382).

Η Σπάρτη, η οποία κυριαρχεί μετά τη νίκη της επί των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, θα ηττηθεί από τις Θήβες στα Λεύκτρα το 371. Είναι το τέλος της ηγεμονίας της Σπάρτης και η αρχή μιας νέας, αυτής των Θηβαίων, επικεφαλής των οποίων βρίσκονται δυο λαμπροί στρατηγοί, ο Επαμεινώνδας και ο Πελοπίδας. Η πανελλήνια διάσκεψη ειρήνης του 371 στη Σπάρτη, στην οποία συμμετέχει και εκπρόσωπος της Μακεδονίας, επισφραγίζει τη νέα κατάσταση. Ένα χρόνο αργότερα, στα τέλη του 370 με αρχές του 369 ο Αμύντας, πεθαίνει. Αφήνει πίσω του τέσσερα παιδιά από την πρώτη (;) του γυναίκα Ευρυδίκη, ο μεγαλειώδης τάφος της οποίας βρέθηκε στις Αιγές: την Ευρυνόη η οποία παντρεύτηκε τον Πτολεμαίο, γιο του Αμύντα του Μικρού, τον Αλέξανδρο Β’, τον Περδίκκα Γ’ και τον Φίλιππο Β’. Από την δεύτερη (;) γυναίκα του Γυγαίη αφήνει τρία αγόρια: τον Αρχέλαο, τον Αρριδαίο και τον Μενέλαο. Κοντολογίς, η βασιλεία του Αμύντα Γ’ χαρακτηρίζεται από πλήρη αδυναμία να προστατεύσει το βασίλειο του από εξωτερικούς εχθρούς. Αυτό σημαίνει απουσία ισχυρού στρατού.

Η πρώτη εκπαίδευση του Φιλίππου στη Θήβα

Είναι γνωστό ότι ο Φίλιππος πέρασε την παιδικά του ηλικία παρέα με τον συνομήλικο του Αριστοτέλη στη βασιλική αυλή της Πέλλας. Και αυτό γιατί ο Αριστοτέλης ήταν γιος του Νικόμαχου, προσωπικού γιατρού του πατέρα του Φιλίππου. Φυσικά δεν γίνεται λόγος για φιλοσοφικές συζητήσεις σε μικρή ηλικία αλλά για μια στενή φιλική σχέση η οποία θα διατηρηθεί και στο μέλλον. Ο Αριστοτέλης θα επιστρέψει μετά από χρόνια στη Πέλλα για να διδάξει τον γιο του Φιλίππου, τον Αλέξανδρο.

Η πρώτη επαφή του Φιλίππου με την φιλοσοφία θα λάβει χώρα στη Θήβα όταν βρέθηκε εκεί όμηρος σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών. Ο πρωτότοκος αδελφός του Αλέξανδρος Β’, ο οποίος ανέβηκε στον θρόνο μετά τον θάνατο του πατέρα τους, αναγκάστηκε μετά από μια δική του ατυχή ενέργεια στη Θεσσαλία να υπογράψει συμφωνία με τον Πελοπίδα τον οποίο είχαν καλέσει οι Θεσσαλοί για βοήθεια. Η ομηρία βασιλοπαίδων την εποχή εκείνη αποτελούσε εγγύηση για την τήρηση των συμφωνιών. (Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Πελοπίδας 26: όμηρον έλαβε τον αδελφόν του βασιλέως Φίλιππον και τριάκοντα παίδας άλλους των επιφανεστάτων και κατέστησεν εις Θήβας).

Ο Φίλιππος, όπως και οι άλλοι όμηροι έφηβοι, φιλοξενήθηκαν σε σπίτια επιφανών Θηβαίων πολιτών. Ο ίδιος φιλοξενήθηκε στον Παμμένη (Φίλιππος … τότε δὲ παῖς ὢν ἐν Θήβαις παρὰ Παμμένει δίαιταν εἶχεν. Πλούταρχος, 26.6-7). Επρόκειτο για έναν Πυθαγόρειο φιλόσοφο ο οποίος, κατά τον Διόδωρο, τον μύησε στη πυθαγόρεια φιλοσοφία (τοῦ δ᾽ Ἐπαμεινώνδου Πυθαγόριον ἔχοντος φιλόσοφον ἐπιστάτην συντρεφόμενος ὁ Φίλιππος μετέσχεν ἐπὶ πλεῖον τῶν Πυθαγορίων λόγων, Διοδώρου 16:2:3). Έτσι απέκτησε την πρώτη του βασική μαθηματική και φιλοσοφική παιδεία. Εκεί είχε την τύχη επίσης να παρακολουθήσει την πολεμική τέχνη των δυο πλέον φημισμένων στρατηγών της εποχής εκείνης, τόσο την διάταξη του πεζικού (Ιερός Λόχος) όσο και του ιππικού. Εκεί είχε την ευκαιρία τέλος να μελετήσει και την λειτουργία της βοιωτικής ομοσπονδίας, μαθήματα πολύ χρήσιμα για την μετέπειτα καριέρα του.

Όταν επιστρέφει το 365 στη Πέλλα, βασιλιάς έχει αναλάβει ο δευτερότοκος, και ένα ή δυο χρόνια μεγαλύτερος αδελφός του, ο Περδίκκας Γ’. Ήταν ο διανοούμενος της οικογένειας, με έφεση στη φιλοσοφία και στα γράμματα. Αγαπημένος του φιλόσοφος ήταν ο Πλάτων με τον οποίο είχε και αλληλογραφία. Με την ανάληψη της βασιλείας ζήτησε από τον Αθηναίο φιλόσοφο να του συστήσει έναν από τους μαθητές του για σύμβουλο στα βασιλικά του καθήκοντα. Στην απάντηση του ο Πλάτων του προτείνει τον Ευφραίο ο οποίος θα καλύψει την απειρία του στα θέματα διοίκησης (η απάντηση του Πλάτωνα στο παράρτημα). Η Πολιτεία του Πλάτωνα ήταν το κατεξοχήν βιβλίο που διαβαζόταν από τους κυβερνώντες την εποχή εκείνη, κυρίως από τους τυράννους της κάτω Ιταλίας, οι οποίοι προσπαθούσαν να εφαρμόσουν το πλατωνικό μοντέλο της πεφωτισμένης βασιλείας. Ο Πλάτωνας συνήθιζε να στέλνει μαθητές του όταν του το ζητούσαν. Ο ίδιος μάλιστα είχε ταξιδέψει δυο φορές στη Σικελία για να συμβουλέψει τους εκεί τυράννους.

Φίλιππος Β’ και Πλάτων

Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω

Στο διάστημα της βασιλείας του Περδίκκα Γ’, από το 365 έως το 359, ο Φίλιππος είχε όλο τον χρόνο να συζητήσει με τον Ευφραίο ζητήματα που θα χρησίμευαν στη διάρκεια της δικής του βασιλείας. Ζητήματα όπως η οργάνωση του κράτους και της δικαιοσύνης σύμφωνα με τις ιδέες του Αθηναίου φιλοσόφου.

Ο μαθητής του Πλάτωνα έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από τον βασιλιά Περδίκκα. “Έλυνε και έδενε” στην Αυλή με την σύμφωνη γνώμη του. Είχε μάλιστα επιβάλει και αυστηρή είσοδο στα γεύματα του βασιλιά εφαρμόζοντας κατά γράμμα την φράση που ήταν χαραγμένη στην είσοδο της Ακαδημίας, “μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω”, δηλαδή “κανείς που δεν γνωρίζει γεωμετρία να μην εισέλθει”. Όπως αναφέρει ο Αθήναιος, απέκλειε με πολύ ψυχρό τρόπο από τα βασιλικά γεύματα όσους δεν γνώριζαν γεωμετρία και φιλοσοφία πράγμα που είχε εξοργίσει πολλούς Μακεδόνες ευγενείς που δεν μπορούσαν πλέον να συμμετάσχουν στα βασιλικά γεύματα (Ούτω ψυχρώς συνέταξε τήν εταιρίαν του βασιλέως ώστε ουκ έξήν του συσσιτίου μετασχείν ει μή τις επίσταιτο γεωμετρείν ή φιλοσοφείν (Δειπν. ΧΙ, 508)). Δεν εκπλήσσει έτσι το γεγονός ότι αρκετά χρόνια μετά την ανάληψη της βασιλείας από τον Φίλιππο και την κατάληψη της Ευβοίας, ο στρατηγός Παρμενίων τον βρήκε στους Ωρεούς και τον θανάτωσε. Να τον εκδικήθηκε άραγε με αυτόν τον βάρβαρο τρόπο για τα βασιλικά γεύματα που είχε χάσει εξ αιτίας του;

Σε ποια περιοχή ορίστηκε διοικητής ο Αλέξανδρος; Μάλλον σε Μυγδονία ή Ανθεμούντα μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα. Στα τρία με τέσσερα χρόνια που διήρκεσε το εγχείρημα αυτό, ο Φίλιππος είχε όλο τον χρόνο να σκεφτεί, να μελετήσει και να πειραματιστεί, νέες στρατηγικές μάχης με βάση και τις εμπειρίες του από τη Θήβα. Συνέλαβε μια νέα διάταξη του πεζικού που έγινε αργότερα γνωστή ως μακεδονική φάλαγγα. Όπως γράφει ο Διόδωρος ήταν αυτός που επινόησε την φάλαγγα και την πυκνή διάταξη των οπλιτών. Εκεί πειραματίστηκε τη χρήση ενός νέου όπλου, της μακριάς σάρισας για το πεζικό και της κοντύτερης για το ιππικό. Το ίδιο για μια μικρότερη και πιο ελαφριά ασπίδα που διευκόλυνε την κίνηση των οπλιτών. (Διόδωρος 16.3.1 – 2 καὶ τοὺς ἄνδρας τοῖς πολεμικοῖς ὅπλοις δεόντως κοσμήσας, συνεχεῖς ἐξοπλασίας καὶ γυμνασίας ἐναγωνίους ἐποιεῖτο. ἐπενόησε δὲ καὶ τὴν τῆς φάλαγγος πυκνότητα καὶ κατασκευήν … καὶ πρῶτος συνεστήσατο τὴν Μακεδονικὴν φάλαγγα).

Ιππέας με κοντή σάρισα από τους μακεδονικούς τάφους

Πρώτες ύλες υπήρχαν άφθονες στη περιοχή τόσο για τα μακριά δόρατα (κοντάρια) από κρανιά με τις σιδερένιες αιχμές όσο και για τις ελαφριές ξύλινες ασπίδες με μεταλλική επένδυση. Είχε σχηματίσει μια στρατιωτική δύναμη η οποία ήταν ετοιμοπόλεμη μετά από ασκήσεις, πειραματισμούς και προσαρμογές. Έτσι όταν σκοτώθηκε ο Περδίκκας η δύναμη αυτή ήταν έτοιμη να “επιπέσει τοις πράγμασι”.

Η βασιλεία του Περδίκκα Γ’ θα φτάσει στο τέλος της με την οδυνηρή ήττα από τον Δάρδανο Βάρδυλι στη βορειοδυτική Μακεδονία την άνοιξη του 359. Ο μακεδονικός στρατός σχεδόν αποδεκατίζεται και ο ίδιος ο Περδίκκας πέφτει νεκρός στη μάχη. Όπως γράφει ο Διόδωρος “οι Μακεδόνες είχαν χάσει περισσότερους από τέσσερις χιλιάδες άνδρες στη μάχη, και οι υπόλοιποι, πανικόβλητοι, είχαν τρομοκρατηθεί από τον Βάρδυλι και δεν τους έκανε καρδιά να συνεχίσουν τον πόλεμο. Την ίδια εποχή οι Παίονες, που ζούσαν βόρεια της Μακεδονίας, άρχισαν να λεηλατούν την επικράτειά τους, περιφρονώντας τους Μακεδόνες, και οι Ιλλυριοί άρχισαν να συγκεντρώνουν μεγάλους στρατούς και να προετοιμάζονται για εισβολή στη Μακεδονία. Συγχρόνως κάποιος Παυσανίας που είχε σχέση με τη βασιλική γραμμή της Μακεδονίας (σημ. γιος του Αρχελάου), σχεδίαζε με τη βοήθεια του Θράκα βασιλιά να εισβάλει για να πάρει τον θρόνο της Μακεδονίας. Οι δε Αθηναίοι, που προωθούσαν τον Αργαίο στο θρόνο, στείλανε τον στρατηγό Μαντία με τρεις χιλιάδες οπλίτες και σημαντική ναυτική δύναμη στη Μεθώνη”. Το μέλλον του βασιλείου ήταν επί ξύλου κρεμάμενον.

Το άστρο του Φιλίππου ανατέλλει

Ο Φίλιππος ανέρχεται στον θρόνο την πιο κρίσιμη στιγμή και δρα ακαριαία. Υπόσχεται δώρα και χρυσάφι σε Παίονες και Θράκες για να κερδίσει χρόνο κρατώντας τους μακριά και εκστρατεύει εναντίον του Αργαίου ο οποίος πήγε στις Αιγές από την Μεθώνη προσπαθώντας να πείσει, ανεπιτυχώς, τους κατοίκους να τον ανακηρύξουν βασιλιά. Στη μάχη που γίνεται μεταξύ Αιγών και Μεθώνης συντρίβει τον στρατό του Αργαίου. Η νίκη αυτή έκανε αίσθηση σε όλη την ευρύτερη περιοχή, ήταν η πρώτη νίκη Μακεδόνων μετά από πολλές δεκαετίες. Ήταν μάλλον η αιτία που πάγωσε και τις ετοιμασίες του Βάρδυλι για νέα εισβολή. Ο Φίλιππος υπογράφει συμφωνία ειρήνης με τους Αθηναίους και επανέρχεται στη Πέλλα. Αρχή άνοιξης της επόμενης χρονιάς μαθαίνοντας ότι πέθανε ο βασιλιάς των Παιόνων Άγις, εκστρατεύει εναντίον τους, τους νικά και επιβάλλει συμφωνία στον νέο ηγεμόνα κάνοντας τους υποτελείς του βασιλείου του. Μια δεύτερη νίκη εναντίον ενός υπολογίσιμου αντιπάλου. Ο αμέσως επόμενος στόχος είναι ο σκληρός Βάρδυλις, ο φόβος και ο τρόμος των Μακεδόνων. Χωρίς να χάσει καιρό ξεκινά με τον στρατό για την Άνω Μακεδονία μεγάλο μέρος της οποίας ήταν υπό την κατοχή του αντιπάλου του. Ο Βάρδυλις ανήσυχος μετά τις δυο πρώτες νίκες του Φιλίππου στέλνει πρέσβεις για σύναψη ειρήνης χωρίς μάχη διατηρώντας ο καθένας τα εδάφη που κατείχε. Ο Φίλιππος αρνείται και μπαίνει στο λεκανοπέδιο όπου ήταν στρατοπεδευμένοι οι Ιλλυριοί. Ο συνήθως ορμητικός Βάρδυλις βλέποντας τους Μακεδόνες να πλησιάζουν παίρνει μια παράξενη απόφαση: δίνει εντολή στον δικό του στρατό να σχηματίσει ένα τετράγωνο, την κατ’ εξοχήν αμυντική δηλαδή διάταξη (συντάξαντες ἑαυτοὺς εἰς πλινθίον). Ακριβώς τέτοια αμυντική διάταξη είχε χρησιμοποιήσει και ο Βρασίδας όταν εκστράτευσε με τον προπάππο του Φιλίππου, Περδίκκα Β’, εναντίον των Λυγκηστών του Αραβαίου στο ίδιο περίπου μέρος στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (ξυναγαγὼν καὶ αὐτὸς ἐς τετράγωνον τάξιν τοὺς ὁπλίτας, Θουκυδίδης 4.125.2) . Η ήττα των Ιλλυριών ήταν συντριπτική. Έχασαν περισσότερους από 7.000 στρατιώτες. Ο Βάρδυλις παραχωρεί όλα τα μακεδονικά εδάφη που είχε στη κατοχή του υπογράφοντας ντροπιαστική ειρήνη. Έτσι ο Φίλιππος σε περίπου εννέα μήνες από την ανάρρηση του στον θρόνο θα διασφαλίσει τα βορειοδυτικά σύνορα μέχρι τη λίμνη Λυχνιδό (Αχρίδα), θα θέσει υπό την κυριαρχία του τους Παίονες στα βόρεια και θα κλείσει συμμαχία με τους Αθηναίους.

Η Μακεδονία στα πρώτα χρόνια του Φιλίππου. Με σκούρο χρώμα η ιστορικά πρωταρχική Μακεδονία.

Επίλογος

Η σύγκριση της περιόδου των τεσσάρων δεκαετιών πριν από τον Φίλιππο και του πρώτου έτους της δικής του βασιλείας είναι συντριπτική υπέρ αυτού. Κληρονόμησε ένα αδύναμο βασίλειο βορά των γειτόνων. Πάντα επιβίωνε με ξένη βοήθεια, είτε των Θεσσαλών, είτε των Ολυνθίων, είτε των Λακεδαιμονίων, είτε τέλος του Αθηναίου στρατηγού Ιφικράτη στην περίπτωση εισβολής των Θρακών με τον ανταπαιτητή Παυσανία όταν βασίλευε ο Αλέξανδρος Β’ στην οποία δεν αναφερθήκαμε για λόγους συντομίας.

Η εικόνα αλλάζει με την ανάρρηση στον θρόνο του εικοσιδιάχρονου Φιλίππου. Ο άνδρας είναι ευφυής, διπλωμάτης και ενθουσιώδης. Φτάνουν όμως μόνο αυτά; Ο Διόδωρος, ο οποίος αγνοεί τον Καρύστιο, προσπαθεί να εξηγήσει την τεράστια αυτή αλλαγή με την ευγλωττία του και τους ενθαρρυντικούς λόγους στους καταπονημένους και ηττοπαθείς στρατιώτες του αδελφού του που επέστρεψαν τρέχοντας από την Άνω Μακεδονία για να γλυτώσουν από τις χαντζάρες των Ιλλυριών. Σημειώνει ότι τότε συλλαμβάνει την ιδέα της μακεδονικής φάλαγγας, τότε του έρχεται η ιδέα της σάρισας, των πυκνών σχηματισμών και με εντατικά γυμνάσια κατορθώνει να μεταμορφώσει ένα φοβισμένο στρατό σε μια ετοιμοπόλεμη και ακμαία δύναμη. Κάτι τέτοιο όμως είναι ανθρωπίνως αδύνατο να επιτευχθεί σε δυο ή τρεις μήνες.

Η εικόνα γίνεται πιο ρεαλιστική όταν θυμηθούμε την φράση του Σπευσίππου … ἔπεισεν ἀπομερίσαι τινὰ χώραν Φιλίππῳ, διατρέφων δʼ ἐνταῦθα δύναμιν. Ως ἀπέθανε Περδίκκας, ἐξ ἑτοίμου δυνάμεως ὑπαρχούσης ἐπέπεσε τοῖς πράγμασι.

Τα λόγια του Διοδώρου αποκτούν νόημα αν θεωρήσουμε ότι όσα γράφει έγιναν πολύ πριν από την άνοδο του Φιλίππου στον θρόνο. Όταν δηλαδή διοικούσε την επαρχία που του είχε παραχωρήσει ο αδελφός του χάρη στον Πλάτωνα. Εκεί είχε σχηματίσει μια στρατιωτική δύναμη την οποία όπλισε με νέα όπλα, την σάρισα, και την εκπαίδευσε να μάχεται συντονισμένα σε πυκνό σχηματισμό φάλαγγας και να συνεργάζεται με το ιππικό. Η στρατηγική του ήταν να θέτει τους αντιπάλους μεταξύ σφύρας (ιππικού) και άκμονος (φάλαγγας). Μια στρατηγική που προξενούσε πανικό και φυγή στους αντιπάλους. Αυτή η δύναμη ήταν έτοιμη για δράση όταν ανέβηκε στον θρόνο. ‘Επέπεσε τοις πράγμασι’ στη πρώτη νικηφόρο μάχη εναντίον του ανταπαιτητή Αργαίου έξω από τις Αιγές. Αν η δύναμη αυτή αριθμούσε 3.000 θα ήταν υπεραρκετή για την δεδομένη περίσταση. Προσθέτοντας στη συνέχεια επιπλέον οπλίτες και με συνεχή γυμνάσια τον χειμώνα του 359/98 ήταν πολύ πιο εύκολο να φτάσει τους 10.000 ετοιμοπόλεμους για να τα βάλει με τον Βάρδυλι στα τέλη της άνοιξης. Όταν ο ηγέτης των Ιλλυριών είδε για πρώτη φορά μακεδονική φάλαγγα να βαδίζει συντεταγμένα εναντίον του με ένα τείχος από σάρισες που προεξείχε περί τα πέντε μέτρα ξαφνιάστηκε, πρώτη φορά έβλεπε κάτι τέτοιο και δεν είχε σχέδιο αντίδρασης. Για τον λόγο αυτό ο άλλοτε ορμητικός πολέμαρχος διέταξε αμυντικό σχηματισμό σε τετράγωνο. Μάταια όμως!

Σε λιγότερο από ένα έτος από την ενθρόνιση του Φιλίππου, η Μακεδονία από κράτος παρίας γίνεται μια υπολογίσιμη δύναμη σε εχθρούς και φίλους. Τα σύνορα έχουν επεκταθεί σημαντικά και αυτός γίνεται ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης μιας Νέας πλέον Μακεδονίας. Γιατί στα εικοσιτέσσερα χρόνια που βασίλεψε, επανίδρυσε ουσιαστικά την Μακεδονία τόσο στρατιωτικά όσο και πολιτικά και οικονομικά. Και ο Πλάτων όπως διαπιστώνουμε δεν ήταν αμέτοχος σ’ αυτή την αλλαγή.

Παράρτημα

Η επιστολή του Πλάτωνα στον Περδίκκα.

Πλάτων Περδίκκᾳ εὖ πράττειν.

Εὐφραίῳ μὲν συνεβούλευσα, καθάπερ ἐπέστελλες, τῶν σῶν ἐπιμελούμενον περὶ ταῦτα διατρίβειν· δίκαιος δ᾿ εἰμὶ καὶ σοὶ ξενικὴν καὶ ἱερὰν συμβουλὴν λεγομένην συμβουλεύειν περί τε τῶν ἄλλων ὧν ἂν φράζῃς καὶ ὡς Εὐφραίῳ δεῖ τὰ νῦν χρῆσθαι. πολλὰ μὲν γὰρ ὁ ἀνὴρ χρήσιμος, μέγιστον δὲ οὗ καὶ σὺ νῦν ἐνδεὴς εἶ διά τε τὴν ἡλικίαν καὶ διὰ τὸ μὴ πολλοὺς αὐτοῦ πέρι συμβούλους εἶναι τοῖς νέοις. ἔστιν γὰρ δή τις φωνὴ τῶν πολιτειῶν ἑκάστης καθαπερεί τινων ζῴων, ἄλλη μὲν δημοκρατίας, ἄλλη δ᾿ ὀλιγαρχίας, ἡ δ᾿ αὖ μοναρχίας· ταύτας φαῖεν μὲν ἂν ἐπίστασθαι πάμπολλοι, πλεῖστον δ᾿ ἀπολείπονται τοῦ κατανοεῖν αὐτὰς πλὴν ὀλίγων δή τινων. ἥτις μὲν ἂν οὖν τῶν πολιτειῶν τὴν αὑτῆς φθέγγηται φωνὴν πρός τε θεοὺς καὶ πρὸς ἀνθρώπους, καὶ τῇ φωνῇ τὰς πράξεις ἑπομένας ἀποδιδῷ, θάλλει τε ἀεὶ καὶ σῴζεται, μιμουμένη δ᾿ ἄλλην φθείρεται. πρὸς ταῦτ᾿ οὖν Εὐφραῖός σοι γίγνοιτ᾿ οὐχ ἥκιστα ἂν χρήσιμος, καίπερ καὶ πρὸς ἄλλα ὢν ἀνδρεῖος· τοὺς γὰρ τῆς μοναρχίας λόγους οὐχ ἥκιστ᾿ αὐτὸν ἐλπίζω συνεξευρήσειν τῶν περὶ τὴν σὴν διατριβὴν ὄντων· εἰς ταῦτ᾿ οὖν αὐτῷ χρώμενος ὀνήσῃ τε αὐτὸς καὶ ἐκεῖνον πλεῖστα ὠφελήσεις. ἐὰν δέ τις ἀκούσας ταῦτα εἴπῃ· «Πλάτων, ὡς ἔοικεν, προσποιεῖται μὲν τὰ δημοκρατίᾳ συμφέροντα εἰδέναι, ἐξὸν δ᾿ ἐν τῷ δήμῳ λέγειν καὶ συμβουλεύειν αὐτῷ τὰ βέλτιστα οὐ πώποτε ἀναστὰς ἐφθέγξατο,» πρὸς ταῦτ᾿ εἰπεῖν ὅτι Πλάτων ὀψὲ ἐν τῇ πατρίδι γέγονεν καὶ τὸν δῆμον κατέλαβεν ἤδη πρεσβύτερον καὶ εἰθισμένον ὑπὸ τῶν ἔμπροσθεν πολλὰ καὶ ἀνόμοια τῇ ἐκείνου συμβουλῇ πράττειν· ἐπεὶ πάντων ἂν ἥδιστα καθάπερ πατρὶ συνεβούλευεν αὐτῷ, εἰ μὴ μάτην μὲν κινδυνεύσειν ᾤετο, πλέον δ᾿ οὐδὲν ποιήσειν. ταὐτὸν δὴ οἶμαι δρᾶσαι ἂν καὶ τὴν ἐμὴν συμβουλήν. εἰ γὰρ δόξαιμεν ἀνιάτως ἔχειν, πολλὰ ἂν χαίρειν ἡμῖν εἰπὼν ἐκτὸς ἂν γίγνοιτο τῆς περὶ ἐμὲ καὶ τὰ ἐμὰ συμβουλῆς.

Ο Πλάτων εύχεται στον Περδίκκα να ευτυχεί!

Τον Ευφραίο πρότεινα, όπως μου έγραψες, για να επιμεληθεί τις υποθέσεις σου. Αισθάνομαι υποχρεωμένος να σου δώσω φιλικά, και όπως λέγεται ιερή συμβουλή, τόσο για τα ζητήματα που ανέφερες όσο και για πως θάπρεπε να τον χρησιμοποιήσεις. Γιατί ο άνδρας είναι χρήσιμος για πολλά πράγματα και το κυριότερο γιατί ως νέος μειονεκτείς σε διοικητική εμπειρία ενώ για τα θέματα που σε απασχολούν δεν υπάρχουν πολλοί σύμβουλοι. Για διάφορες μορφές πολιτεύματος υπάρχει αντίστοιχος λόγος όπως στα ζώα, άλλη γλώσσα για τις δημοκρατίες, άλλη για τις ολιγαρχίες και μια τρίτη για τις μοναρχίες. Και παρόλο που οι περισσότεροι άνθρωποι νομίζουν ότι τις κατανοούν, λίγοι είναι εκείνοι που το καταφέρνουν. Τώρα κάθε μορφή πολιτείας που χρησιμοποιεί την ίδια γλώσσα σε θεούς και ανθρώπους και οι πράξεις της είναι σύμφωνες με την γλώσσα της προοδεύει και είναι ασφαλής. Εάν όμως μιμείται άλλη γλώσσα τότε φθείρεται. Για αυτά ακριβώς τα θέματα ο Ευφραίος θα σου είναι ειδικά χρήσιμος αν και είναι πολύ καλός και σε άλλα. Ελπίζω ότι θα βοηθήσει να διερευνήσεις εσύ και οι γύρω σου την γλώσσα της μοναρχίας. Εάν λοιπόν τον χρησιμοποιήσεις για αυτόν τον σκοπό τότε θα ωφεληθείς τόσο ο ίδιος όσο και αυτός.

Εάν κάποιος που ακούει αυτά πει “Ο Πλάτων προσποιείται ως φαίνεται ότι γνωρίζει τα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας αλλά όταν είχε την ευκαιρία να μιλήσει για αυτά στη πατρίδα του για να συμβουλέψει περί του τι δέον γενέσθαι δεν σηκώθηκε ποτέ να πει μια κουβέντα” Σε αυτό απαντώ “Ο Πλάτων γεννήθηκε πολύ αργά στην ιστορία της πόλης του και βρήκε ένα δήμο συνηθισμένο από τους παλιούς πολιτικούς να κάνει πράγματα αντίθετα προς τις δικές του συμβουλές. Με πολλή χαρά θα έδινε συμβουλές στον λαό όπως στον πατέρα του αλλά μάταια θα κινδύνευε χωρίς ελπίδα επιτυχίας. Οι συμβουλές μου δεν θα είχαν ωφελήσει σε τίποτα. Και υποθέτω ότι το ίδιο θα συνέβαινε και με εμένα. Διότι αν κάποιος θεωρούσε ότι βρισκόμαστε σε ανίατη κατάσταση, θα μας αποχαιρετούσε και θα σταματούσε να δίνει συμβουλές σε μένα και τις υποθέσεις μου»