Μια περιήγηση στη Θεσσαλονίκη των Βενετών

Ένας χάρτης που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο εδώ και λίγο καιρό κίνησε τελευταία τη προσοχή μου. Πρόκειται για ένα συνοπτικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης την εποχή της βενετοκρατίας (1423 – 1430). Η πηγή του χάρτη βρέθηκε χάρη σε δημοσίευση του ερευνητή Αλέξανδρου Τζιόλα. Προέρχεται από τη συλλογή του ιστοριοδίφη και μεγάλου συλλέκτη Αδόλφου Χέρμαν Στρουκ (Adolf Hermann Struck, 1877 – 1911) και φυλάσσεται στα αρχεία του Πανεπιστημίου της Κολωνίας. Το Πανεπιστήμιο μας πληροφόρησε ότι δεν υπάρχει δυστυχώς κανένα στοιχείο στο αρχείο ούτε για τον δημιουργό του έργου ούτε για το πως βρέθηκε στα χέρια του Στρουκ. Μικρή έρευνα έδειξε ότι έχει μεγάλες ομοιότητες με διάσημο χάρτη της Κωνσταντινούπολης που σχεδιάστηκε λίγο πριν από το 1420 από τον Φλωρεντίνο μοναχό Χριστόφορο Μπουοντελμόντι (Cristoforo Buondelmonti). Ήταν η πρώτη γνωστή απόπειρα σχεδίασης περιληπτικού χάρτη πόλης. Ήταν τέτοια η επιτυχία που αναπαράχθηκε αμέσως δεκάδες φορές. Μάλλον ο χάρτης αυτός αποτέλεσε το μοντέλο και για το σχέδιο της Θεσσαλονίκης. Περισσότερα στοιχεία στο πρώτο παράρτημα του κειμένου.

Η ανάλυση που ακολουθεί πείθει ότι πρόκειται για πιστό αντίγραφο ενός χάρτη της βενετοκρατίας. Παρουσιάζονται με μεγάλη ακρίβεια τα τείχη, το θαλάσσιο μέτωπο, οι κύριες οδοί και τα σημαντικότερα μνημεία με αρκετές και ανέλπιστες εκπλήξεις και ανατροπές. Το νέο ψηφιακό αντίγραφο υψηλής ευκρίνειας του Πανεπιστημίου επιτρέπει πλέον να γίνουν ορατές για πρώτη φορά πολλές λεπτομέρειες που ήταν αδύνατο να παρατηρηθούν στο χαμηλής ευκρίνειας σχέδιο που κυκλοφορούσε στο διαδίκτυο. Αρκετά στοιχεία επιβεβαιώνονται από ανασκαφές, αρχεία και μελέτες που ήρθαν στο φως μετά το 1911, έτος θανάτου του Στρουκ. Τα μνημεία φέρουν αρίθμηση η οποία παραπέμπει σε άγνωστη λίστα ονομάτων. Άραγε να γνώριζε ο Στρουκ τα ονόματα που κρύβονται πίσω από τους αριθμούς;  Όπως αναφέρει σε επιστολή πριν από τον θάνατό του, προγραμμάτιζε να εκδώσει τρίτομο έργο για τα βυζαντινά και λατινικά μνημεία του ελλαδικού χώρου. Ο αναπάντεχα πρόωρος θάνατός του σε ηλικία μόλις 34 ετών έβαλε τέλος σε αυτό το εγχείρημα πριν καλά καλά αρχίσει. Μια σύντομη περιγραφή της ζωής του βρίσκεται στο δεύτερο παράρτημα του κειμένου.

Τα δεκαεννέα πιο σημαντικά μνημεία του χάρτη από το σύνολο των ογδόντα μνημείων, φέρουν, μαζί με την αρίθμηση, και το όνομα τους. Υπάρχουν λοιπόν εξήντα ένα μνημεία τα οποία αναζητούν ταυτοποίηση. Δύσκολη πρόκληση και η παρούσα προσπάθεια σίγουρα ατελής. Διορθώσεις, κρίσεις και συνεισφορές είναι ευπρόσδεκτες! Τα νέα στοιχεία θα ενσωματώνονται προοδευτικά στο κείμενο.

Ι. Πολύ συνοπτικό ιστορικό πλαίσιο της περιόδου

α) Οι τρεις αλώσεις

Η Θεσσαλονίκη γνώρισε τρεις τραγικές αλώσεις στην ιστορία της. Αλώσεις που έζησαν και κατέγραψαν κληρικοί, δύο αναγνώστες του κατώτερου κλήρου και ένας αρχιεπίσκοπος.

Η πρώτη στις 31 Ιουλίου του 904 (10ος αιώνας) από τους Σαρακηνούς (Άραβες) πειρατές του Λέοντα Τριπολίτη. Ήταν μικρό χριστιανόπουλο όταν τον άρπαξαν αιχμάλωτο οι Άραβες και τον μετέφεραν στη Τρίπολη του Λιβάνου όπου και εξισλαμίστηκε. Γρήγορα οι ναυτικές του ικανότητες εκτιμήθηκαν και έγινε αρχηγός στόλου. Στις αρχές του 10ου αιώνα αναδείχτηκε ο φόβος και ο τρόμος σε Αιγαίο και ανατολική Μεσόγειο. Το βυζαντινό ναυτικό για πολλά χρόνια απέφευγε να τα βάλει μαζί του. Την άλωση της πόλης και την επακόλουθη ομηρία έζησε στο πετσί του ο κληρικός Ιωάννης Καμινιάτης ο οποίος την περιγράφει στο βιβλίο του “Εις την άλωσιν της Θεσσαλονίκης”.

Πολιορκία και άλωση της Θεσσαλονίκης το 904 όπως απεικονίζεται στην εικονογραφημένη Σύνοψη του Σκυλίτζη (Madrid Skylitzes)

Η δεύτερη άλωση συνέβη στις 24 Αυγούστου 1185 (12ος αιώνας) από τους Νορμανδούς της Σικελίας που έφτασαν με στρατό από ξηρά, μέσω Δυρραχίου, και πλοία από θάλασσα, περιπλέοντας την Πελοπόννησο. Την περιγράφει ο εν ενεργεία Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος, στο έργο του “Ιστορία της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Νορμανδών”.

Η τρίτη στις 29 Μαρτίου 1430 (15ος αιώνας) από τον σουλτάνο Μουράτ τον Β’ ο οποίος την κατακτά από τους Βενετούς στους οποίους ανήκε τότε η πόλη. Την τρίτη και μακραίωνη αυτή κατάκτηση περιγράφει ο αυτόπτης μάρτυρας Ιωάννης Αναγνώστης στο βιβλίο του “Διήγησις περί της τελευταίας αλώσεως της Θεσσαλονίκης”.

Από τις περιγραφές των δεινών που πέρασαν οι τρεις αυτοί αυτόπτες μάρτυρες αντλούνται μερικά στοιχεία που βοηθούν στη προσπάθεια ταυτοποίησης ορισμένων μνημείων. Η πόλη βέβαια στους πέντε αιώνες που μεσολαβούν μεταξύ της πρώτης και της τρίτης άλωσης άλλαξε πολύ. Ο χάρτης απεικονίζει τη Θεσσαλονίκη λίγο πριν την τρίτη άλωση, όταν βρισκόταν υπό την κυριαρχία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, της θαλασσοκράτειρας Βενετίας. Η τελευταία είχε δεχτεί υπό όρους – ή είχε αγοράσει για 50.000 χρυσά δουκάτα κατά τον ιστορικό Φραντζή, κάτι που απορρίπτεται σήμερα – την Θεσσαλονίκη από τον τελευταίο βυζαντινό ηγεμόνα, τον νεαρό Ανδρόνικο Παλαιολόγο, Δεσπότη της Θεσσαλονίκης.

Ήταν η δεύτερη φορά που η πόλη βρισκόταν υπό λατινική διοίκηση. Η πρώτη ήταν το 1204 μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους του μαρκήσιου Βονιφάτιου του Μομφερρατικού (Boniface de Montferrat) και του Βαλδουίνου της Φλάνδρας (Baudouin de Flandre) στην Δ’ Σταυροφορία. Στην ψηφοφορία που ακολούθησε την άλωση, ο Λομβαρδός Βονιφάτιος έχασε τον θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Κέρδισε ο Φλαμανδός Βαλδουίνος με την βοήθεια των ψήφων της Βενετίας η οποία υποπτευόταν ότι ο Βονιφάτιος, ως Λομβαρδός, θα ήταν προσκείμενος στους ανταγωνιστές της, τους Γενουάτες. Ο Βονιφάτιος, στα πλαίσια του διαμοιρασμού της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Partitio Romaniae) και τις μετέπειτα ανταλλαγές πήρε το θέμα της Θεσσαλονίκης που εκτεινόταν από την Θράκη μέχρι την Βοιωτία.

“ἀφότου ἐγίνη βασιλιάς τῆς Φλάντριας γὰρ ὁ κόντος,
ἂς γένῃ καὶ τοῦ Μουφαρᾶ αὐτοῦνος ὁ μαρκέσης
ρῆγας κι ἀφέντης γονικὸς τῆς Σαλονίκης πόλης” (Χρονικόν του Μορέως)

Έγινε γνωστό ως Βασίλειο της Θεσσαλονίκης αν και ο Βονιφάτιος διατήρησε πάντα τον τίτλο του μαρκησίου (marchio). Η λατινική κατοχή της πόλης έγινε ειρηνικά και αρχικά με ενθουσιασμό από τους Θεσσαλονικείς αν πιστέψουμε τους ιστορικούς της εποχής (Τοῦ δέ γε Βαλδουίνου τῆ Θεσσαλονίκῃ ἐγγίσαντος, ἅπας ἐξερρύησαν ὁ λεώς καί μετ’ εὐσήμων βοῶν σφᾶς τε αὑτούς καί τήν πόλιν περιχαρῶς ἐνδιδόασιν, Νικήτας Χωνιάτης, Τα μετά την Άλωσιν). Ήταν μια οικειοθελής υπό όρους παράδοση όπως στην περίπτωση της Βενετίας το 1423. Το λατινικό βασίλειο είχε εικοσαετή διάρκεια, μέχρι το 1224, όταν κατελήφθη από τον Δεσπότη της Ηπείρου, τον Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα. Η οικογένεια των Μομφερράτων διατήρησε όμως τον τίτλο του “Βασιλέως της Θεσσαλονίκης” στην Λομβαρδία για σχεδόν έναν αιώνα. Όπως θα δούμε, η οικογένεια θα παίξει ρόλο στην ιστορία της πόλης και την περίοδο των Παλαιολόγων.

Ο θυρεός του Βασιλέως της Θεσσαλονίκης σύμφωνα με τον Πορτογάλο João do Cró, στη συλλογή από περγαμηνές O Livro do Armeiro-Mor, 1509, (LDAM (f. 024v) Rei de Salanique).

β) Οι Παλαιολόγοι

Η Δυναστεία των Παλαιολόγων ήταν η τελευταία που βασίλεψε στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Γενάρχης της ήταν ο Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγος ο οποίος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας το 1261, όταν ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη και κατέλυσε τη Λατινική Αυτοκρατορία η οποία είχε ιδρυθεί μετά την Δ΄ Σταυροφορία. Διήρκεσε μέχρι τις 29 Μαΐου 1453 και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, με τελευταίο βυζαντινό αυτοκράτορα τον Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο.

Ήδη ο 14ος αιώνας είχε σημαδέψει έντονα την ιστορία της αυτοκρατορίας οδηγώντας την στα πρόθυρα της διάλυσης πολύ συχνά με επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη: οι καταστροφικές επιδρομές της Καταλανικής Εταιρείας η οποία είχε έλθει μετά από πρόσκληση του αυτοκράτορα· ο οικογενειακός εμφύλιος διαδοχής (1321 – 1328) μεταξύ του παππού Ανδρόνικου Β’ και του εγγονού Ανδρόνικου Γ’· ο νέος εμφύλιος διαδοχής (1341 – 1347) με φόντο την ησυχαστική έριδα μεταξύ του στρατηγού Ιωάννη Καντακουζηνού και των υποστηρικτών του νόμιμου διαδόχου Ιωάννη Ε’, ανήλικου γιου του Ανδρόνικου Γ’ · η επανάσταση των Ζηλωτών (1342 – 1349), υποστηρικτών του Παλαιολόγου· ο δεύτερος εμφύλιος μεταξύ του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού (1352 – 1354)· ο αποκλεισμός της πόλης από τους Οθωμανούς Γαζί Εβρενός και Χαϊρεντίν (1383 – 1387) και η παράδοση της το 1387 (φόρου υποτελής στον Μουράτ Α’)· η στρατιωτική κατάληψη της από τον γιο του Μουράτ, Βαγιαζίτ, το 1391· και τέλος η απόδοση της και πάλι στους Βυζαντινούς το 1403 από τον γιο του Βαγιαζίτ, Σουλεϊμάν, ο οποίος προσδοκούσε βυζαντινή βοήθεια στη μάχη διαδοχής μετά τη συντριβή του πατέρα του από τον Ταμερλάνο στην Άγκυρα. Όπως μας πληροφορεί ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ισίδωρος Γλαβάς, το 1395 επί βασιλείας του Βαγιαζίτ Α’ (1389 – 1403) έγινε το ιστορικά πρώτο παιδομάζωμα στη Θεσσαλονίκη (“Ομιλία περί της αρπαγής των παίδων και περί της μελλούσης κρίσεως”, εκφωνηθείσα την πρώτη Κυριακή των νηστειών, Φεβρουάριο κη’, ινδ. γ’, έτους σπγ’).

Γενεαλογία Παλαιολόγων:  Οι τρεις αυτοκράτειρες σε κίτρινο πλαίσιο θα περάσουν τις τελευταίες περιόδους της ζωής τους στη Θεσσαλονίκη. Τελευταίος ηγεμών της πόλης θα είναι ο Δεσπότης Ανδρόνικος, γιος του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ και αδελφός των Ιωάννη Η’ και Κωνσταντίνου ΙΑ’, διαδοχικών και τελευταίων αυτοκρατόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, και του Δεσπότη του Μυστρά Θεοδώρου Β’.

Μανουήλ Β’ και Ελένη με τα τρία πρώτα παιδιά τους Ιωάννη Η’, Θεόδωρο Β’ και Ανδρόνικο. Μινιατούρα σε ελεφαντόδοντο, δώρο του Μανουήλ στο μοναστήρι Saint-Denis του Παρισιού το 1408 (Λούβρο)

γ) Οι τρεις αυτοκράτειρες που σημάδεψαν τη ζωή της Θεσσαλονίκης

Στη διάρκεια του 14ου αιώνα τρεις – αρχικά ρωμαιοκαθολικές – αυτοκράτειρες πέρασαν τις τελευταίες περιόδους της ζωής τους στη Θεσσαλονίκη.

Η Γιολάντα (Ειρήνη) Μομφερρατική (Yolanda de Montferrat), δεύτερη σύζυγος του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, θα παντρέψει στη Θεσσαλονίκη τη πενταετή κόρη της Σιμωνίδα με τον κράλη της Σερβίας Μιλούτιν το 1299, ο οποίος λίγα χρόνια αργότερα θα κτίσει τον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό. Η αυτοκράτειρα μετά τις αποτυχημένες προσπάθειες να πείσει τον σύζυγο της να μοιράσει την αυτοκρατορία στους γιους της (δευτέρους δε και κατά την διανομήν της Ρωμαϊκής ηγεμονίας αυτονόμους δε και αυτοκράτορας εκάστους και μηδένα μηδενί υπακούοντας, Νικηφόρος Χωνιάτης, Ιστορία, VII.5), θα εγκαταλείψει οργισμένη την Κωνσταντινούπολη μετακομίζοντας οριστικά με την συνοδεία της το 1303 στη Θεσσαλονίκη, πόλη την οποία θεωρούσε και προίκα της. Όπως είδαμε, ο Λομβαρδός πάππος της, ο Βονιφάτιος Μομφερρατικός, ήταν ο πρώτος βασιλιάς το 1204 του λατινικού Βασιλείου της Θεσσαλονίκης (1204 – 1224). Από τη Θεσσαλονίκη η Ειρήνη θα διαφεντεύει την τεράστια ακίνητη περιουσία της, στη πόλη και στην ανατολική Μακεδονία, ασκώντας μάλιστα και δική της εξωτερική πολιτική μέχρι τον θάνατο της το 1317.

Τρία χρόνια αργότερα θα εγκατασταθεί εκεί και η επόμενη αυτοκράτειρα, η Μαργαρίτα (Ρίτα – Μαρία), αδελφή της Ισαβέλλας της Μικράς Αρμενίας (Κιλικία). Παντρεύτηκε το 1294 τον συναυτοκράτορα Μιχαήλ Θ’ Παλαιολόγο και ήταν μητέρα του Ανδρόνικου Γ’. Μετά τον πρώιμο θάνατο του άνδρα της (1319) μετακομίζει στη Θεσσαλονίκη στηρίζοντας τον αγώνα του γιου της για τον θρόνο εναντίον του πεθερού της (Ανδρόνικου Β’). Εκεί θα κλείσει τα μάτια της το 1333 ως μοναχή Ξένια.

Τρίτη στη σειρά η αυτοκράτειρα Ιωάννα της Σαβοΐας, γνωστή ως Άννα Παλαιολογίνα, σύζυγος του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ’. Θα εγκατασταθεί στη πόλη το 1351 με το τέλος της επανάστασης των Ζηλωτών. Θα ενισχύσει τον αγώνα του μικρού της γιου Ιωάννη Ε’ για τον θρόνο της Κωνσταντινούπολης εναντίον του Ιωάννη ΣΤ’ Καντακουζηνού, στενού φίλου και στρατηγού του άντρα της. Στο τέλος της ζωής της θα μονάσει και αυτή με το όνομα Αναστασία στη γυναικεία Μονή των Αγίων Αναργύρων Θεσσαλονίκης όπου και αφήνει τη τελευταία της πνοή το 1365.

Οι τρεις αυτοκράτειρες θα σφραγίσουν με τη παρουσία τους τη ζωή της Θεσσαλονίκης από το 1303 μέχρι το 1365, περίοδο κατά την οποία η πόλη θα παίξει το ρόλο μιας διακριτής και συχνά ανυπάκουης συμβασιλεύουσας.

δ) Η κρίσιμη επταετία: από τους Βυζαντινούς στους Βενετούς και από τους Βενετούς στους Τούρκους

Από το 1403 μέχρι το 1421 η πόλη θα ζήσει μια σχετικά ελεύθερη ζωή με διαρκείς ενοχλήσεις όμως από τους Τούρκους. Η άνοδος του Μουράτ Β’ στον οθωμανικό θρόνο το 1421 θα σημάνει αλλαγή του πολιτικού σκηνικού με ένα νέο αποκλεισμό. Με τον καιρό η κατάσταση μέσα στη πόλη θα γίνει αφόρητη λόγω έλλειψης τροφίμων. Άρχοντας ήταν ο δεσπότης Ανδρόνικος, τρίτος γιος του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’. Είχε μόλις περάσει τα είκοσι του χρόνια υποφέροντας από μιαν ανίατη αρρώστια, την ελεφαντίαση, που δυσκόλευε και τις κοινωνικές του επαφές. Μαζί με τους προκρίτους και τους ευγενείς προσπαθούσε απεγνωσμένα να βρει λύση. Βοήθεια μπορούσε να έρθει μόνο από θάλασσα αφού από ξηράς η πόλη ήταν αποκλεισμένη και ο πατέρας του, ο αυτοκράτορας Μανουήλ, ανήμπορος να βοηθήσει. Στα πλαίσια προγράμματος οικονομιών είχε διαλύσει τον στόλο της αυτοκρατορίας. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, η μεγάλη θαλασσοκράτειρα, φάνταζε ως η ύστατη λύση. Έτσι “μη δυνάμενοι, να αντεπεξέλθουν νικηφόρως εις την στενήν πολιορκίαν των Τούρκων και υποφέροντες εκ πείνης, μη έχοντες δε το μέσον να προμηθευθούν τρόφιμα, ίνα μη πέσουν αιχμάλωτοι και πωληθούν ως τοιούτοι ανα την Τουρκίαν, προτιμούν να παραδοθούν εις τους χριστιανούς της κραταιάς ενετικής πολιτείας, ριπτόμενοι εις τας αγκάλας ταύτης” (Ενετικός κώδικας Zaracuola από Γιάννη Τσάρα, Η Θεσσαλονίκη από τους Βυζαντινούς στους Βενετσιάνους, 1977).

Αρχές Ιουλίου του 1423 άρχισαν διαπραγματεύσεις με τους Βενετούς οι οποίες έφτασαν σε αίσιο πέρας στα τέλη του μήνα για την υπό όρους παράδοση της πόλης. Έτσι “κατέπλευσαν εις τον λιμένα της Θεσσαλονίκης έξι εξωπλισμένα (bragozzi) και άλλα οκτώ μικρότερα πλοία και την 14ην Σεπτεμβρίου 1423, ημέραν του Σταυρού, απεβιβάσθησαν θριαμβευτικώς και εν μέσω πανηγυρισμών οι δύο προβλεπταί εις την πόλιν και ανεπέτασαν εις το επικαιρότερον σημείον εν τη κεντρική πλατεία την ένδοξον σημαίαν του ευαγγελιστού Μάρκου υπό τας ζωηράς επευφημίας του πλήθους, το οποίον δι’ ασμάτων εξεδήλωσε την χαράν του. Εψάλη είτα δοξολογία καί ανεπέμφθησαν δεήσεις καί ευχαριστίαι εις τον ύψιστον Θεόν καί την ευλογημένην Θεοτόκον υπέρ κραταιώσεως καί ενισχύσεως εν ειρήνη της Ενετικής πολιτείας” (κωδ. Zaracuola). Την ώρα μάλιστα που έμπαιναν οι νέοι άρχοντες στη πόλη από το λιμάνι, αναχωρούσε και ο Ανδρόνικος, αρχικά για την αθωνική Μονή Βατοπεδίου και τελικό προορισμό τη Μονή Παντοκράτορος στη Κωνσταντινούπολη όπου μόνασε ως μοναχός Ακάκιος μέχρι τον θάνατο του το 1429 («...ἄγουσι δούκαν εv Θεσσαλονίκῃ καί εἰσάγουσιν αὐτόν ἐντός καί ἐξάγουσι τόν δεσπότην Ἀνδρόνικον», Μιχαήλ Δούκας, Βυζαντινή Ιστορία). Ο νέος άρχοντας της πόλης, ο Nicolo Giorgi, θα εγκατασταθεί μάλιστα στο παλάτι του Ανδρόνικου το οποίο ονομάζεται στον χάρτη Palazzo del Duca. Μας το μαρτυρεί άλλωστε και σχετικό αίτημα πρεσβείας Θεσσαλονικέων στον Δόγη της Βενετίας τον Ιούλιο του 1429 (καθ’ όv χρόνον η υμετέρα Αυθεντία παρέλαβεν υπό την κυριαρχίαν της την πόλιν της Θεσσαλονίκης, οι υμέτεροι διοικηταί επήραν το παλάτι, πού εκάθητο ο Δεσπότης και κατόπιν επήγε και εγκατεστάθη εις αυτό ο δούξ).  Επί πλέον είχε παραχωρηθεί έναντι ενοικίου και οίκημα για τον στρατιωτικό διοικητή της πόλης το οποίο ήταν ιδιοκτησία της μονής Βλατάδων (“και από την εποχήν εκείνην έως σήμερον οι υμέτεροι διοικηταί δεν ηθέλησαν να πληρώσουν καθόλου ενοίκιον και δια τούτο ικετεύομεν την υμετέραν Αυθεντίαν να διατάξη την καταβολήν του ενοικίου και ούτω οι ταλαίπωροι μοναχοί έχουν κάποιον εισόδημα“, Κ. Μέρτζιος, Μνημεία Μακεδονικής Ιστορίας, 2007). Υπόψη ότι στη Θεσσαλονίκη υπήρχε ο Δούκας ως πολιτικός διοικητής και ο Καπετάνιος (Capitano) ως στρατιωτικός διοικητής.

Η Βενετία, η οποία στο μεταξύ θερίζεται από τη πανούκλα, θα κρατήσει τη Θεσσαλονίκη για λιγότερο από επτά χρόνια. Ο Σουλτάνος Μουράτ Β’ δεν θα ανεχθεί την υφαρπαγή της πόλης από τους Βενετσιάνους και μάλιστα χωρίς μάχη. Με ορμητήριο τα Γιαννιτσά, την ιερή νέα πόλη που είχε χτίσει πριν από τέσσερις δεκαετίες ο πολέμαρχος του ισλάμ Γαζί Εβρενός, θα εξαπολύσει την επίθεση του μαζί με τον Μπαράκ μπέη, τον πρωτότοκο γιο του Εβρενός, και θα την κυριεύσει μετά από έντονη πολιορκία τριών ημερών, την 29η Μαρτίου 1430.

Βρισκόμαστε έτσι λίγο καιρό πριν από τη τελευταία άλωση έχοντας στα χέρια μας τον διαστάσεων 33×44 εκατοστών χάρτη της εποχής εκείνης σχεδιασμένο από άγνωστο καλλιτέχνη. Ας αρχίσουμε λοιπόν τη περιήγηση με βάση αυτό το σχέδιο και οδηγούς τους προαναφερόμενους αυτόπτες μάρτυρες των τριών αλώσεων αλλά και κείμενα άλλων ιστορικών, παλιών και νέων, που φωτίζουν πλευρές και μνημεία της πόλης.

ΙΙ. Περιήγηση στα τείχη και στα φρούρια

” Έστιν οὖν ἡ πόλις μεγάλη τε καὶ εὐρεῖα͵ τείχεσι καὶ προβόλοις συχνοῖς κατωχυρωμένη καὶ τὸ ἀσφαλὲς τοῖς οἰκήτορσιν ὅσον ἐκ τῆς τούτων οἰκοδομῆς παρεχομένη” (η πόλη είναι μεγάλη και πλατιά, οχυρωμένη με τείχη και πυκνούς πύργους που παρέχουν στους κατοίκους της ασφάλεια). Με αυτά τα λόγια ξεκινά την περιγραφή της Θεσσαλονίκης ο Ιωάννης Καμινιάτης, ο ιστορικός που έζησε την άλωση από τους Σαρακηνούς του Λέοντα Τριπολίτη. Όλη η πόλη ζώνεται με τείχη που την αγκαλιάζουν από το λιμάνι στο νότο μέχρι την Ακρόπολη με την επταπύργια κορύφωση της στο βορρά.

Ακολουθώντας τον βηματισμό του χάρτη, ξεκινάμε τον περίπατο από τα δυτικά τείχη, όπως και η αρίθμηση. Πρώτα συναντάμε την Πύλη Βαρδαρίου (1) – (Porta Vardar που λανθασμένα γράφεται Porta Barbar), την γνωστή και ως Χρυσή Πύλη, τη δυτική κατάληξη της τότε Λεωφόρου και σημερινής Εγνατίας. Είναι η κύρια είσοδος της πόλης. Λίγο βορειότερα έχουμε την Porta Nuova (2), (Νέα Πύλη, κατά Καμινιάτη Λιταία Πύλη, γνωστή σήμερα ως Ληταία Πύλη), δυτική κατάληξη του άλλου οριζόντιου άξονα, της σημερινής Αγίου Δημητρίου. Μπαίνοντας στη πόλη από την Χρυσή Πύλη και λίγα μέτρα μετά περνάμε κάτω από το Arco (3). Πρόκειται για τη θριαμβική Αψίδα προς τιμήν του Οκταβιανού και του Αντωνίου για τη νίκη τους στη μάχη των Φιλίππων επί των Βρούτου και Κάσσιου, των δολοφόνων του Ιουλίου Καίσαρα, στην εμφύλια ρωμαϊκή σύρραξη των μέσων του 1ου π.Χ. αιώνα.

Η θριαμβική αψίδα όπως τη σχεδίασε ο ζωγράφος Κασάς (Louis-François Cassas) τη δεκαετία του 1780 (Salonique Porte de Vardar)

και όπως αναπαράχθηκε στο βιβλίο (1831) του Γάλλου προξένου στη Θεσσαλονίκη Εσπρί Κουζινερύ.

Η αψίδα ενσωματώθηκε στη Πύλη μετά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους όταν έγιναν σημαντικές εργασίες στα τείχη και στο λιμάνι. Από τη πύλη αυτή και μέχρι τη θάλασσα υπάρχει δίπλα στα τείχη μια εξωτερική πλατιά και βαθιά τάφρος.

Η Νέα Πύλη είναι πανομοιότυπη με την Πύλη Βαρδαρίου. Θα αλλάξει μορφή με τα έργα που θα γίνουν κατά την οθωμανική εποχή.

α) Το λιμάνι

Πλησιάζοντας στη θάλασσα, το δυτικό τείχος καμπυλώνει ελαφρά προς ανατολάς. Η καμπύλωση του τείχους είναι μεν φανταστική, αλλά αναγκαία, για να δείξει ο σχεδιαστής την μεγάλη τάφρο από την Χρυσή Πύλη μέχρι την θάλασσα. Εκεί ενώνεται με το βόρειο τμήμα του τείχους του λιμανιού μέσω ενός κόμβου, ενός ορθογώνιου πύργου, που ορίζει το νοτιοδυτικό άκρο της πόλης. Πρόκειται για “τον πύργον τον καλούμενον Σαμαρείαν” που αναφέρει ο ιστορικός του 15ου αιώνα Ιωάννης Αναγνώστης. Με τα σημερινά δεδομένα ο πύργος θα πρέπει να βρισκόταν λίγο νοτιότερα από τη συμβολή των οδών Φράγκων και Μοσκώφ. Από εκεί αρχίζει το περίφημο λιμάνι που κατασκεύασε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 322/23 μ.Χ. κατά τη διετή παραμονή του στη Θεσσαλονίκη. Προετοιμαζόταν τότε για τη σύγκρουση με τον γαμπρό του, τον σύζυγο της αδελφής του Λικίνιο, με έπαθλο τον θρόνο μιας αδιαίρετης και ενιαίας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζώσιμο, που έζησε έναν αιώνα περίπου μετά τα γεγονότα, ο Κωνσταντίνος εκτός από το λιμάνι έχτισε τότε και τον στόλο του. Έφτιαξε διακόσιες τριαντάκοπους και πάνω από δυο χιλιάδες φορτηγά πλοία. Τη διοίκηση του στόλου ανέθεσε στον γιο του Κρίσπο. Συγχρόνως συγκέντρωσε 120.000 στρατό και 10.000 ιππείς και ναύτες για τη μεγάλη μάχη που θα έδινε σε λίγο καιρό (ἐπὶ τὴν Θεσσαλονίκην ἐχώρει, καὶ τὸν ἐν ταύτῃ λιμένα πρότερον οὐκ ὄντα κατασκευάσας ἐπὶ τὸν πρὸς Λικίννιον αὖθις παρεσκευάζετο πόλεμον. καὶ τριακόντοροι μὲν εἰς διακοσίας κατεσκευάσθησαν, ναῦς δὲ φορτίδες συνήχθησαν πλέον ἢ δισχίλιαι, πεζὸς δὲ στρατὸς ἐς δώδεκα μυριάδας, ἡ ναῦς καὶ ἵππος μυρία) . Για την ιστορία, ας θυμίσουμε ότι ο Κωνσταντίνος θα νικήσει τον Ιούλιο του 324 τον στρατό του Λικίνιου στη συμβολή των ποταμών Άρδα και Έβρου έξω από την Αδριανούπολη. Ο δε Κρίσπος θα βυθίσει τον στόλο του θείου του στα Δαρδανέλλια. Αργότερα ο Κωνσταντίνος θα αιχμαλωτίσει τον διαφυγόντα Λικίνιο και θα τον στείλει εξόριστο στη Θεσσαλονίκη. Φοβούμενος όμως συνωμοσία, θα δώσει εντολή να τον θανατώσουν πριν κλείσει ο χρόνος μαζί με τον ενδεκάχρο γιο του Λικινίνιο. Έτσι ο Κωνσταντίνος γίνεται ο αδιαμφισβήτητος μονοκράτορας της τεράστιας αυτοκρατορίας.

Για την κατασκευή του λιμανιού κατέσκαψε μεγάλο μέρος της νοτιοδυτικής παραλιακής περιοχής (“σκαπτός λιμήν“). Όπως αναφέρει ο Καμινιάτης έξι αιώνες αργότερα, το λιμάνι είχε ένα λιμενοβραχίονα με τείχος – “τεῖχος τῆς Ἐκβολῆς” – που το προστάτευε από τους ανέμους και τα κύματα της θάλασσας. Σημειώνει ότι το θαυμάσιο αυτό λιμάνι παραμένει πάντα γαλήνιο και ακύμαντο αφού η φουσκωμένη θάλασσα ορμώντας προς τη ξηρά αναχαιτίζεται από το τείχος που είχαν κατασκευάσει οι τεχνίτες “θαυμαστὸς λιμήν͵ ἀσφαλῶς ὑπτιάζων τοῖς πλωτῆρσι τὴν εἴσοδον͵ ταῖς ἐκ πνευμάτων παντελῶς ἀπείρατος ταραχαῖς καὶ τὸν ὅρμον ἀκύμονα καθιστῶν. ὃν ἐκ τῆς λοιπῆς θαλάσσης ὁ τεχνίτης ἀπέτεμε· μέσον γὰρ ἀπείρξας διά τινος τείχους τὴν τῶν ὑδάτων ἐπίρροιαν͵ συναπεῖρξεν ἐκ τοῦ πρὸς θάλασσαν καὶ τῶν πνευμάτων τὸν κλύδωνα“.

Ο χάρτης συμφωνεί με την περιγραφή  του Καμινιάτη. Πράγματι, από τον πύργο της Σαμαρείας εκτείνεται προς νότον ένας λιμενοβραχίονας με τείχος χαμηλού σχετικά ύψους. Πέντε αιώνες μετά τον Καμινιάτη, ο Ιωάννης Αναγνώστης, ο οποίος έζησε όταν το λιμάνι ήταν όπως το δείχνει ο χάρτης, αναφέρεται στο “κατά θάλατταν προβεβλημένον διατείχισμα” το οποίο “Τζερέμπουλον τοῦτο καλεῖν πάντες”. Έτσι το “τεῖχος τῆς Ἐκβολῆς” του Καμινιάτη λέγεται πια “Τζερέμπουλο” την εποχή του Αναγνώστη.

Διακρίνουμε τρεις μικρούς πύργους και επάλξεις στο τείχος του Τζερέμπουλου καθώς και μια μικρή πύλη που οδηγεί στον χώρο έξω από το λιμάνι και την πόλη. Από αυτό το τείχος πήδηξαν και σώθηκαν αρκετοί Θεσσαλονικείς το 904 όπως γράφει ο Καμινιάτης (κατά τό δυτικόν μέρος τοῦ λιμένος ἑαυτούς τῶν τειχῶν ἀκοντίσαντες τόν κίνδυνον ὑπεξέφυγον). Από το ίδιο σημείο κατάφεραν να διαφύγουν κατά τον Αναγνώστη και οι Βενετοί ευγενείς και επίσημοι που είχαν κρυφτεί στον πύργο της Σαμαρείας, επιβιβαζόμενοι σε τρεις γαλέρες που άραξαν εκεί δίπλα κατά την άλωση της πόλης τον Μάρτιο του 1430 (μόγις γάρ τῶν Λατίνων ὅσοι προύχοντες ἦσαν… εἰς τοῦτον – τόν πύργον τόν καλούμενον Σαμαρείαν – συνέφυγον…και διά τοῦ κατά θάλατταν προβεβλημένου διατειχίσματος (Τζερέμπουλον τοῦτο καλεῖν πάντες εἰώθαμεν) εἰς τάς τριήρεις εἰσίασι, πρό μικροῦ πρός αὑτόν … ἐκ τοῦ λιμένος καθορμισθείσας). Ας σημειωθεί ότι μετά την άλωση το Τζερέμπουλο γκρεμίστηκε δίνοντας τη θέση του στο Τοπ – Χανέ, το σημερινό Φρούριο Βαρδαρίου, σαν δυτική συνέχεια του βόρειου τείχους του λιμανιού.

Κατά τον Καμινιάτη, μια αλυσίδα ένωνε τα δύο άκρα του λιμανιού φράζοντας το λιμάνι (πορθμὸν τοῦ λιμένος ἁλύσει σιδηρᾷ), καθιστώντας αδύνατη την είσοδο εχθρικών πλοίων σε περίπτωση επίθεσης από τη θάλασσα. Η απόσταση όμως μεταξύ του δυτικού ακραίου πύργου του Τζερέμπουλου και του απέναντι στρογγυλού πύργου (8) στο ανατολικό άκρο είναι αρκετά μεγάλη για να προστατευθεί αποτελεσματικά το λιμάνι με μια αλυσίδα γιατί το άνοιγμα είναι τεράστιο. Δύσκολα άλλωστε μπορεί να χαρακτηριστεί τέτοιο άνοιγμα ως πορθμός. Πως λοιπόν προστατευόταν το λιμάνι; Απάντηση μας δίνει η μικρή νησίδα (5) που βρίσκεται λίγο έξω, σαν ένας μεγάλος βράχος ή ξέρα επάνω στον οποίο υπάρχει ένα οίκημα. Είναι η πρώτη φορά που παρατηρούμε αυτή τη νησίδα. Κανείς ιστορικός ή γεωγράφος δεν αναφέρει την ύπαρξη της. Και δικαίως, γιατί μάλλον δεν ήταν φυσική νησίδα. Με βάση την κεντρική αυτή νησίδα, είτε υπήρχαν δύο αλυσίδες που έφραζαν τα δυο ανοίγματα του λιμανιού, δυτικά και ανατολικά· είτε η νησίδα ήταν απομεινάρι ενός εκτεταμένου λιμενοβραχίονα που έκλεινε με τείχος το κωνσταντίνειο λιμάνι από δυτικά και νότια. Η δεύτερη εκδοχή είναι και η πλέον παραδεκτή. Από το άκρο του λιμενοβραχίονα θα απλωνόταν η αλυσίδα που αναφέρει ο Καμινιάτης μέχρι την ανατολική άκρη του λιμανιού για να το φράξει σε περίπτωση κινδύνου. Έτσι προστατευόταν καλύτερα το λιμάνι όχι μόνο από επιδρομείς αλλά και από δυτικούς και νότιους ανέμους όπως αναφέρει ο ιστορικός. Στον τελευταίο πύργο του τεχνητού μόλου θα ήταν πακτωμένη η μία άκρη της αλυσίδας. Η άλλη θα ήταν προσδεδεμένη μάλλον σε μηχανισμό τύπου βαρούλκου στον απέναντι στρογγυλό πύργο (8) του ανατολικού άκρου του λιμανιού που επέτρεπε την πόντιση και την ανέλκυση της. Σε περιπτώσεις ναυτικών επιδρομών ανέλκυαν την αλυσίδα από τον βυθό φράζοντας την είσοδο – τον πορθμόν – του λιμανιού. Κάτι τέτοιο συνέβη και κατά την επίθεση του Τριπολίτη το 904 όπως μαρτυρεί ο Καμινιάτης. Ο πανούργος πειρατής μόλις έφτασε στις 29 Ιουλίου του 904 με το στόλο του μπροστά στα τείχη της Θεσσαλονίκης, τα επιθεώρησε σπιθαμή προς σπιθαμή και ιδιαίτερα το αλυσοφραγμένο λιμάνι. Αποφάσισε στο τέλος ότι ήταν καλύτερα να αποφύγει επίθεση από εκεί, φοβούμενος παγίδα, και κατευθύνθηκε σε άλλα σημεία τα οποία θεώρησε πιο ευάλωτα.

Απόπειρα παρουσίασης του λιμανιού όπως ήταν στις αρχές του 10ου αιώνα. Ο λιμενοβραχίονας με το διατείχισμα και τους ανάλογους πύργους εκτεινόταν πέραν της νησίδας (5) μεγαλώνοντας την χωρητικότητα του και στενεύοντας την είσοδο που έκλεινε με αλυσίδα (Καμινιάτης “…ὁ μὲν λιμὴν τέτρασι γωνίαις ἐμπεριείληπται…”).

Στο βόρειο τείχος του λιμανιού διακρίνουμε δυο μικρές πύλες που προφανώς διευκόλυναν τη μεταφορά εμπορευμάτων από το λιμάνι και που εύκολα θα μπορούσαν να σφραγιστούν σε περίπτωση κινδύνου. Η δυτική αντιστοιχεί σήμερα περίπου στη γωνία Δωδεκανήσου και Ναυμαχίας της Λήμνου ενώ η ανατολική στην Λέοντος Σοφού. Στην ανατολική γωνία, εκεί που το βόρειο τείχος συναντά το ανατολικό, βρίσκεται η κύρια νότια πύλη (7), η Πύλη του Γιαλού, η οποία προεξείχε ελαφρά προς νότο και βρισκόταν νότια της σημερινής πλατείας Εμπορίου, πιθανώς επί της οδού Εδέσσης. Συνεπώς την εποχή εκείνη υπήρχαν τρεις πύλες στο λιμάνι. Μια μικρή δυτικά που οδηγούσε στο κτίσμα με τον αριθμό (9) το οποίο όπως θα δούμε στη συνέχεια ήταν μάλλον κτήριο διοίκησης και φόρων / δασμών, η μεσαία που οδηγούσε στα τρία κτίσματα με τον αριθμό (10) που όπως θα δούμε ήταν αποθηκευτικοί χώροι και στην ανατολική γωνία η μεγαλύτερη και λαμπρότερη, η Πύλη του Γιαλού, αρχή της πομπικής οδού.

Από την τελευταία αυτή πύλη ξεκινά προς βορρά ένας φαρδύς δρόμος (ας τον ονομάσουμε “δυτικό κάθετο” – cardo) ο οποίος τέμνει κάθετα την Λεωφόρο και, περνώντας πλάι από την σημερινή Αντιγονιδών, καταλήγει σε ένα ευρύχωρο σταυροδρόμι, μια μικρή πλατεία επί της Αγίου Δημητρίου. Στο σταυροδρόμι ήταν στημένο ένα μεγάλο άγαλμα (Statua – 16), μάλλον ανδριάντας κάποιου αυτοκράτορα όπως συνηθιζόταν στα ρωμαϊκά χρόνια, πάνω στη γνωστή μας Στήλη των Όφεων. Ήταν μια πομπική οδός όπως ισχυρίζεται ο Φωτιάδης (Η πύλη αυτή φαίνεται ότι προϋπήρχε του κωνσταντίνειου λιμένα και μέσω της μεγάλης πομπικής οδού, λείψανα της οποίας βρέθηκαν στην οδό Αντιγονιδών, βόρεια της Εγνατίας οδού (της Λεωφόρου των Βυζαντινών), οδηγούσε κατευθείαν στα ιερά της περιοχής της οδού Καραολή και Δημητρίου, Π. Φωτιάδης, Παρατηρήσεις στο θαλάσσιο τείχος της Θεσσαλονίκης, 2000). Η μαρμαρόστρωτη αυτή οδός, μέρος της οποίας αποκαλύφτηκε ξανά πριν μερικά χρόνια σε εργασίες επί της σημερινής οδού Αντιγονιδών, ήταν αρκετά φαρδιά, είχε πλάτος εννέα μέτρα.

Η Στήλη των Όφεων στο σταυροδρόμι στο οποίο κατέληγε η πομπική οδός που ξεκινούσε από τη Πύλη του Γιαλού (φωτό πριν την πυρκαγιά του 1917) …

… ο ανδριάντας όπως απεικονίζεται στον χάρτη με το όνομα Statua (Άγαλμα)…

…και η στήλη όπως είναι σήμερα.

Ο ανδριάντας είναι στραμμένος προς τη Ληταία Πύλη ενώ φαίνεται να στηρίζει με το αριστερό χέρι κάτι που μοιάζει σαν δόρυ. Το ύψος της στήλης είναι 3,50 μέτρα και μαζί με την κρηπίδα, που σήμερα είναι παραχωμένη στο χώμα, φτάνει τα 5,80 μέτρα (Θ. Στεφανίδου – Τιβερίου, Το μάρμαρο του φιδιού στη Θεσσαλονίκη, 2015). Πόσο να ήταν το ύψος του αγάλματος; Αν θεωρήσουμε την αναλογία στήλης – αγάλματος του σχεδίου θα ήταν περίπου 2,50 μέτρα και το συνολικό ύψος από το οδόστρωμα μέχρι τη κορυφή θα έφτανε τα 8,50 μέτρα.

Από την Πύλη του Γιαλού το θαλάσσιο τείχος συνεχίζει νότια μέχρι τον στρογγυλό γωνιακό πύργο (8) εκεί που υποθέτουμε ότι θα ήταν ο μηχανισμός της αλυσίδας. Πίσω από αυτόν βρίσκεται μια επιβλητική πολυγωνική οικοδομή που ονομάζεται Castello (29), δηλ. κάστρο – φρούριο. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο οχυρωματικό πύργο της πόλης. Προφανώς είναι ο πύργος των Βουργεσίων που μνημονεύει ο Αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος του 12ου αιώνα (τον κατά τους Βουργεσίους πύργον) εννοώντας τον πύργο κοντά στους Λατίνους bourgeois – borghesi (βουργεσίους) εμπόρους που κατοικούσαν δίπλα στο λιμάνι, πρόγονο του φραγκομαχαλά. Σύμφωνα με τον ιστορικό του 12ου σιώνα Ιωάννη Κίνναμο, πρώτος ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α’ Κομνηνός αποκάλεσε έτσι τους Βενετούς εμπόρους που είχαν εγκατασταθεί μόνιμα στη Κωνσταντινούπολη. Ο Αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο για τους μόνιμα εγκατεστημένους Βενετούς εμπόρους στη Θεσσαλονίκη.

Ο γνωστός οκταγωνικός Πύργος της Αποβάθρας των μετέπειτα απεικονίσεων μάλλον είναι ο ίδιος ή κάποια οθωμανική τροποποίηση του. Έτσι το λιμάνι του σχεδίου έχει την μορφή ενός τετραγώνου όπως ακριβώς τον περιγαφει ο Καμινιάτης, “… ἀλλ΄ ὁ μὲν λιμὴν τέτρασι γωνίαις ἐμπεριείληπται…”

Ο ογκώδης Πύργος της Αποβάθρας και στο βάθος η Πύλη του Γιαλού σε ακουαρέλα των αρχών του 19ου αιώνα.

Λεπτομέρεια του προηγούμενου πίνακα με την Πύλη του Γιαλού στο βάθος. Πίσω από την πύλη ξεχωρίζει μάλλον η κορυφή του ρωμαιοκαθολικού ναού που κάηκε το 1839.

Πρόχειρο σχέδιο του βυζαντινού λιμανιού σε σημερινό χάρτη. Σ: ο πύργος Σαμαρείας, Γ: η Πύλη του Γιαλού, Α: το φρούριο της Αποβάθρας ή πύργος Βουργεσίων, Π: η πομπική οδός (Cardo) που ξεκινούσε από τη πύλη του Γιαλού και κατέληγε στον ανδριάντα (στήλη όφεων).

Με την αναδιαμόρφωση του λιμανιού για την τοποθέτηση πυροβόλων οι Οθωμανοί γκρέμισαν το Τζερέμπουλο δημιουργώντας στο δυτικό άκρο το φρούριο του Βαρδαρίου (Τοπ Χανέ)  ενώ στο ανατολικό μέρος πέρασαν τα τείχη  πίσω από τον Πύργο της Αποβάθρας μεγαλώνοντας έτσι τη προβλήτα. Και στα δυο φρούρια ξεχωρίζουν χαμηλά οι θυρίδες για τα κανόνια.  Λεπτομέρεια από το σχέδιο του πλοιάρχου Γκραβιέ (Gravier d’ Ortières) του 1686 όπου διακρίνονται αριστερά και στο κέντρο οι μιναρέδες των Αγίων Αποστόλων και της Αγίας Αικατερίνης που είχαν μετατραπεί σε τζαμιά. Η Νέα Πύλη φαίνεται ήδη πολύ πιο ογκώδης από την Χρυσή Πύλη.

Ο λιμενοβραχίονας βέβαια είχε μερικώς καταστραφεί τον 15ο αιώνα με μόνο απομεινάρι τη νησίδα που αναφέρει ο ενετικός χάρτης. Είναι άγνωστο πότε ακριβώς έγινε η μερική του καταστροφή και αν ήταν αποτέλεσμα φυσικών φαινομένων ή ανθρώπινης ενέργειας.

Κλείνοντας την παρουσίαση του λιμανιού θα ήταν ίσως χρήσιμο να σημειώσουμε ότι στα δύο χρόνια που έμεινε ο Κωνσταντίνος στη Θεσσαλονίκη δεν έφτιαξε μόνο το λιμάνι αλλά κόσμησε πολλαπλά την πόλη. Ολοκλήρωσε το Οκτάγωνο που είχε μείνει ημιτελές μετά τον θάνατο του Γαλερίου και διακόσμησε το εσωτερικό της Ροτόντας με ωραιότατα ψηφιδωτά τα οποία τέλειωσε ο Θεοδόσιος προς τα τέλη του 4ου αιώνα όταν και μετέτρεψε το οικοδόμημα σε χριστιανικό ναό. Ο Κωνσταντίνος θεωρείται κτήτωρ του πρώτου χριστιανικού ναού της Θεσσαλονίκης, μιας μεγάλης βασιλικής στον χώρο περίπου που βρίσκεται σήμερα η Αγία Σοφία. Βελτίωσε επίσης την υδροδότηση της πόλης δημιουργώντας κινστέρνες και κρήνες (Ε. Μαρκή, Έργα και ημέρες του Μ. Κωνσταντίνου στη Θεσσαλονίκη, 2018).

IMP CONSTANTINUS (Αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος): νόμισμα εποχής από νομισματοκοπείο Θεσσαλονίκης ή Κωνσταντινούπολης

β) Η Εκκλησιαστική Σκάλα

Συνεχίζουμε την διαδρομή μας ανατολικά ακολουθώντας τα τείχη πλάι στη θάλασσα. Πριν φτάσουμε στον σημερινό Λευκό Πύργο, παρατηρούμε μια εσοχή με μικρή προβλήτα, ένα μικρό λιμανάκι. Μια μικρή σχετικά πύλη διακρίνεται στην άκρη αριστερά, δίπλα στο δυτικό πύργο  της προβλήτας (57).

Τα νότια τείχη και η Εκκλησιαστική Σκάλα

Δεν πρόκειται για έκπληξη. Ο Μπακιρτζής ήταν από τους πρώτους που υποστήριξε την ύπαρξη ελληνιστικού – ρωμαϊκού λιμανιού στην περιοχή κοντά στον Λευκό Πύργο. Ο Φωτιάδης μαντεύει ότι μπροστά από το ανάκτορο του Γαλερίου θα πρέπει να υπήρχε μικρή προβλήτα για την εξυπηρέτηση του αυτοκράτορα. Ο Γάλλος πρόξενος στον Αλή Πασά Pouqueville αναφέρει σε επιστολή του στον Γερμανό ιστορικό Τάφελ ότι κοντά στον Λευκό Πύργο «on voit sous les eaux les restes d’un mole – βλέπουμε μέσα στο νερό τα απομεινάρια ενός μόλου». Βασιζόμενος μάλλον σ’ αυτή τη πληροφορία ο Μπακιρτζής αναφέρει ότι “τμήμα του μόλου ήταν ορατό στις αρχές του 19ου αιώνα μέσα στή θάλασσα καί κοντά στό Λευκό Πύργο” (Η θαλάσσια οχύρωση της Θεσσαλονίκης, 1975). Αλλά και ο Καμινιάτης ομιλεί για περισσότερες από μία θαλάσσιες πύλες (…τάς μέν πρός θάλασσαν ἐξαγούσας...), οι οποίες προϋποθέτουν λογικά και λιμάνι ή προβλήτα, όπως και ο Νικηφόρος Χούμνος (…παραπέμψασα προς τους λιμένας…) και ο Νικήτας Χωνιάτης (…τα των Θεσσαλονικέων επίνεια…). Αντίθετα ο Τσάρας ήταν της γνώμης ότι υπήρχε μόνο ένα λιμάνι.

Μεγάλη συζήτηση είχε αναπτυχθεί τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 περί του αν οι πύλες στις οποίες αναφέρεται ο Καμινιάτης ήταν όλες εντός του λιμανιού με τους περισσότερους να είναι αυτής της γνώμης. Η μόνη ιστορική μαρτυρία για την Εκκλησιαστική Σκάλα (σκάλα = λιμένας, αγκυροβόλιο πλοίων) μας έρχεται από τα “Θαύματα του Αγίου Δημητρίου” όπου αναφέρεται “…εἰς τόν πρὁς δύσιν τῆς ἐκκλησιαστικῆς σκάλας πύργον, ἕνθα καί παραπύλιον ὑπάρχει”. Τι το σημαντικό είχε ο “προς δύσιν” πύργος στον οποίο γίνεται τόσο ιδιαίτερη αναφορά; Ήταν ένα από τα δύο σημεία στα οποία επιτέθηκαν τον 7ο αιώνα οι Αβαροσλάβοι με τα μονόξυλα τους προσπαθώντας να μπουν από το “παραπύλιον” δίπλα του. Το δεύτερο σημείο της επίθεσης ήταν το αμμώδες ελληνιστικό λιμάνι που εκτεινόταν βόρεια της μικρής χερσονήσου του Λευκού Πύργου, ίχνη του οποίου εντοπίστηκαν στις οδούς Νικολάου Γερμανού και Στρατηγού Δαγκλή (Λειβαδιώτη Μαρίνα, Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης κατά την ελληνορωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο, 2013).

Ο χάρτης δίνει πράγματι την ακριβή θέση του “παραπυλίου” πλάι στον δυτικό πύργο της σκάλας. Με τα σημερινά δεδομένα το “παραπύλιο” ίσως έβγαζε λίγο πιο ανατολικά από την οδό Μοργκεντάου. Ο Στρουκ έχοντας μεγαλώσει στη Θεσσαλονίκη τα χρόνια που ακολούθησαν την κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους είχε ακριβείς πληροφορίες για την εσοχή στο σημείο αυτό.

Σε σκαρίφημα του ο Στρουκ σημειώνει με κόκκινη γραμμή τα τείχη της πόλης που κατεδαφίστηκαν αρχές του 1870. Σημειώνει μάλιστα και μια εσοχή στα θαλάσσια τείχη η οποία συμπίπτει ακριβώς με την Εκκλησιαστική Σκάλα του βενετικού χάρτη.

Σχέδιο του αρχιτέκτονα Ρόκκο Βιτάλι (2 Απριλίου 1872) για την εξέλιξη των εργασιών κατεδάφισης του θαλάσσιου τείχους και της επιχωμάτωσης. Στο σημείο 15 η εσοχή.

Η εσοχή φαίνεται να αντιστοιχεί με αυτήν που παρατηρούμε στη φωτογραφία των Αρμενίων αδελφών Αμπντουλαϊάν (κοινώς Αμπντουλά – Abdullah) που ανακάλυψε η Ομάδα Παλιών Φωτογραφιών Θεσσαλονίκης.

Το όνομα “εκκλησιαστική σκάλα” μάλλον προέρχεται από τη γειτνίαση με πολλές εκκλησίες και μονές και την χρήση της από ιερείς και μοναχούς οι οποίοι δεν φορολογούνταν και συνεπώς δεν υποχρεώνονταν να περάσουν από το εμπορικό λιμάνι. Από την πύλη αυτή αρχίζει ένας άλλος μεγάλος δρόμος (ας τον ονομάσουμε ΅ανατολικό κάθετο” – cardo) ο οποίος αφού περάσει δυτικά του γαλεριανού συγκροτήματος (Οκτάγωνο, Ιππόδρομο, Αψίδα, Ροτόντα) καταλήγει στην ανατολική πύλη της Ακρόπολης (41) και από εκεί στο Επταπύργιο (77). Σε μικρή απόσταση από την Εκκλησιαστική Σκάλα, το θαλάσσιο τείχος φτάνει στο ανατολικό του άκρο εκεί που βρίσκεται σήμερα ο Λευκός Πύργος.

Ο Λευκός Πύργος (Castello – 65) το 1430

Ο νοτιοανατολικός πύργος μας φάνηκε με μια πρώτη ματιά ότι ήταν στρογγυλός αλλά δεν είναι. Ο σχεδιαστής συνήθιζε να σκιάζει τα στρογγυλά κτίσματα με οριζόντιες γραμμούλες για να αποδώσει την καμπυλότητα της κατασκευής όπως σε έναν πύργο στο βόρειο τείχος. Αντίθετα στους ορθογώνιους πύργους χρησιμοποιεί μικρές κατακόρυφες γραμμές. Στη περίπτωση του νοτιοανατολικού πύργου η σκίαση δίδεται με κατακόρυφες γραμμούλες ενώ ο περίβολος του πύργου σημειώνεται με οριζόντιες. Αυτό μας οδηγεί τώρα στο συμπέρασμα ότι ο μεν πύργος ήταν τετράγωνος ο δε περίβολός του στρογγυλός. Ο Εβλιγιά Τσελεμπί είχε διαβάσει την εντοιχισμένη επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου η οποία έλεγε ότι ο σημερινός πύργος κτίστηκε την εποχή του σουλτάνου Σουλεϊμάν το 1535/6 με αρχιτέκτονα τον Καππαδόκη Σινάν πασά (τον εξισλαμισμένο Ιωσήφ Δογάνογλου). Μάλλον τότε πρέπει να έγιναν και οι άλλες εργασίες στα τείχη και στο λιμάνι. Τότε ίσως κατασκευάστηκε και ο έτερος μεγάλος στρογγυλός πύργος, αυτός της Αλύσεως. Από το μέρος αυτό άλλωστε μπήκαν οι Οθωμανοί και άλωσαν την πόλη και ίσως θεωρούσαν εκείνο το σημείο πιο ευάλωτο.

Ο Λευκός Πύργος σημειώνεται στον χάρτη με το όνομα Castello (κάστρο – φρούριο), όπως και ο πύργος της Αποβάθρας, για να τονιστεί ότι ήταν μεγαλύτερος και ψηλότερος από τους άλλους. Αριστερά διακρίνεται ένας πυργίσκος. Αντίστοιχοι τρεις πυργίσκοι συνόδευαν τον Λευκό Πύργο μέχρι το 1911, όταν τους γκρέμισαν μαζί με το περιτείχισμα πριν την άφιξη του σουλτάνου Μεχμέτ Ρεσάτ στη πόλη, τον Ιούνιο εκείνης της χρονιάς. Παρατηρούμε επίσης ότι ο πύργος έχει σκέπαστρο κωνικής μορφής, ίδιο όπως φαίνεται τόσο στο σχέδιο του Gravier d’ Ortières του 1686 …

… όσο και στη λιθογραφία του Walter Bourchier Devereux του 1847.

Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι το θαλάσσιο τείχος είναι σύμφωνο με την περιγραφή του Ευσταθίου ο οποίος αναφέρει δυο μεγάλα φρούρια, τον “κατά θάλασσαν ἑῷον πύργον”, δηλαδή τον ανατολικό Λευκό Πύργο, και “τον κατά τους Βουργεσίους πύργον” στο λιμάνι, δηλαδή τον Πύργο της Αποβάθρας. Ο τρίτος πύργος που αναφέρουν άλλοι ιστορικοί πρέπει να είναι ο νοτιοδυτικός πύργος της Σαμαρείας, από όπου άρχιζε το Τζερέμπουλο.

γ) Το ανατολικό τείχος

Πόσες πύλες είχε το ανατολικό τείχος; Τέσσερις απαντά ο Καμινιάτης ονομάζοντας τις δύο από αυτές: “τεττάρων γάρ πυλῶν πρός τῷ ἀνατολικῷ μέρει τῆς πόλεως … τήν τε ῥηθεῖσαν Ῥώμης καί τήν Κασσανδρεωτικήν καλουμένην“. Δίπλα στον Λευκό Πύργο ήταν η νότια πύλη (66)  “Ῥώμη καλουμένη, γειτνιάζουσα τῆ θαλάσσῃ“. Δεν αναφέρει τα ονόματα των δύο άλλων που βρίσκονταν βορειότερα. Εξωτερικά του τείχους έχουμε και εδώ μια βαθιά και πλατιά τάφρο μέχρι την δεύτερη προς βορρά πύλη την Κασσανδρεωτική (Porta Cassandra – 67) γνωστή και ως Πύλη της Καλαμαριάς. Ήταν η ανατολική έξοδος της Λεωφόρου. Από τις δυο αυτές πύλες, η πρόσβαση στον έξω χώρο γίνεται μέσω γεφυρών πάνω από την τάφρο.

Το κατά Στρουκ ανατολικό τείχος: από τον Λευκό Πύργο (blutturm – Πύργος του Αίματος) μέχρι την Κασσανδρεωτική πύλη (Kassandreotisches Tor).

Λίγο πιο βόρεια, πιο πάνω από την Ροτόντα, ο χάρτης δείχνει μια τρίτη πύλη χωρίς όνομα (68), την ανατολική έξοδο της σημερινής Αγίου Δημητρίου γνωστής τον 19ο αιώνα με το όνομα Νέα Χρυσή Πύλη ή Ψευδο – Χρυσή Πύλη. Δεν βρίσκουμε όμως τέταρτη πύλη ή πυλίδιο. Αν λοιπόν υπήρχε τέταρτη πύλη την εποχή του Καμινιάτη (10ο αιώνα) δεν συνέβαινε το ίδιο την εποχή του Αναγνώστη (15ο αιώνα). Μια προσεκτική παρατήρηση του τείχους μας επιτρέπει ίσως να μαντέψουμε πού πιθανώς βρισκόταν η τέταρτη πύλη του Καμινιάτη. Στο ύψος της Ροτόντας (48) υποψιαζόμαστε την ύπαρξη μιας σφραγισμένης πύλης. Είναι το μόνο σημείο σε όλο το μήκος των τειχών όπου ένας εσωτερικός τοίχος φράζει το πέρασμα προς έναν εξωτερικό πύργο στον οποίο διαγράφεται το περίγραμμα μιας κτισμένης πύλης.

Ο Ευστάθιος γράφει ότι το πεζικό των Νορμανδών εφόρμησε στα ανατολικά τείχη της πόλης, από τη θάλασσα μέχρι τις πύλες των Ασωμάτων (οἱ δε πολέμιοι στερεῶς κατά ἑῴων μερῶν τῆς πόλεως τῶν κατ’ αἰγιαλόν ἕως καί τῶν κατά τούς Ἀσωμάτους πυλῶν ἐπέκειντο). Αναφέρεται δηλαδή σε πύλες – και όχι σε πύλη – της περιοχής Ασωμάτων. Ο Καντακουζηνός όμως, στην περιγραφή του εμφυλίου των μέσων του 14ου αιώνα, μνημονεύει μια πύλη με το όνομα αυτό από την οποία εξήλθε ο μέγας στρατοπεδάρχης Γεώργιος Χούμνος πηγαίνοντας στη μονή Χαρταΐτου “τῆς προσαγορευομένης τῶν Ἀσωμάτων πύλης ἐξελθών”  (Ιστορίαι, τόμος Ι. 53) – και από την οποία εισήλθε στην πόλη επιστρέφοντας – χωρίς να μπορούμε να μαντέψουμε σε ποια από τις δύο του Ευσταθίου αναφέρεται.

Γνωρίζουμε από μαρτυρίες του 14ου αιώνα ότι υπήρχε στη Θεσσαλονίκη συνοικία Ασωμάτων η οποία πήρε το όνομα όπως συνηθιζόταν από παραπλήσιο ναό των Αγίων Ασωμάτων. Κατά τον Θεοχαρίδη η Ροτόντα ήταν αυτός ο ναός ενώ κατά τον Ταφραλί ο ναός των Ταξιαρχών. Έτσι Πύλη Ασωμάτων ονομαζόταν κατά τον Ταφραλί η ανατολική κατάληξη της Αγίου Δημτρίου, ενώ κατά τον Θεοχαρίδη μια άγνωστη πύλη πιο κοντά στη Ροτόντα, προφανώς η σφραγισμένη πύλη στην οποία αναφερόμαστε. Σήμερα γίνεται κοινώς αποδεκτή η άποψη του Θεοχαρίδη σύμφωνα με την οποία Πύλη Ασωμάτων δεν είναι αυτή επί της Αγίου Δημητρίου αλλά μια άλλη κοντά στη Ροτόντα.

Πότε σφραγίστηκε η πύλη αυτή; Αν θεωρήσουμε ότι πρόκειται για την κατά Θεοχαρίδη Πύλη Ασωμάτων, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι σφραγίστηκε μετά τον εμφύλιο Καντακουζηνού –  Ιωάννη Ε’ (1352 – 1354), ίσως πριν την πολιορκία των Οθωμανών το 1387.

 Λεπτομέρεια του ανατολικού τείχους: έχουν σχεδιαστεί ακόμη και οι κλίμακες ανάβασης που οδηγούν στις επάλξεις του τείχους …

… και είναι ίδιες με τις σωζόμενες αντίστοιχες κλίμακες στα τείχη της Ακρόπολης.

Συνεχίζοντας τη περιήγηση φτάνουμε στη γωνία όπου το ανατολικό τείχος στρίβει δυτικά, στο σημείο δηλαδή που βρίσκεται σήμερα ο Πύργος της Αλύσεως (69). Τότε ο πύργος δεν ήταν στρογγυλός αλλά τετράγωνος και “έδενε” το ανατολικό με το βόρειο τείχος.

δ) Το βόρειο τείχος και η Ακρόπολη

Προχωρώντας δυτικά συναντάμε την Πύλη της αυτοκράτειρας Ιωάννας της Σαβοΐας ή Άννας Παλαιολογίνας (47) που οδηγούσε έξω από την πόλη. Όπως μας πληροφορεί χαραγμένη επιγραφή στη παραστάδα, “ἀνηγέρθη ἡ παροῦσα πύλη ὁρισμῷ τῆς κραταιᾶς καί ἀγίας ἡμῶν κυρίας καί Δεσποίνης κυράς Ἄννης τῆς Παλαιολογίνης ὑπηρετήσαντος καστροφύλακος Ἰωάννου Χαμαετοῦ τοῦ κοιαίστορος τῷ στωξδ΄ ἔτει ἰνδικτιῶνι θ΄ ”, δηλαδή το 1355/56, τέσσερα με πέντε χρόνια μετά την εγκατάσταση της στη πόλη. Λίγο πιο δυτικά βρίσκεται ο Πύργος του Τριγωνίου που συνδέει το βόρειο τείχος με το ανατολικό σκέλος του τείχους της Ακρόπολης. Φαίνεται ότι από εκεί αναρριχήθηκαν και μπήκαν οι πρώτοι Τούρκοι στις 29 Μαρτίου του 1430 (καί τῶν κλιμάκων μίαν κατά τό Τριγώνιον θέντες, οὗ γωνία τις ἦν ἐκ πύργου, καί οὑκ εἶχεν ὅθεν ἄν τις τῆς ἀνόδου κωλῦσαι τόν ἀναβαίνοντα – Αναγνώστης). Το Τριγώνιο, η τριγωνική λωρίδα γης που γειτνιάζει ανατολικά με το βόρειο τείχος, θεωρείται ότι είχε αποτελέσει την πρώτη ακρόπολη της πόλης.

Το βόρειο τείχος και η Ακρόπολη με το Επταπύργιο (Heptapirgo – 77)

Το βόρειο τείχος – διάμεσο τείχος μετά τη δημιουργία της σημερινής Ακρόπολης – διαθέτει δύο πύλες που επιτρέπουν την επικοινωνία της πόλης με την Ακρόπολη: την Ανατολική Πύλη (41) – γνωστή ως Πορτάρα – στην οποία καταλήγει ο “ανατολικός cardo” από την Εκκλησιαστική σκάλα· και την Δυτική Πύλη (40) – αναφέρεται και ως Πύλη Ανδρόνικου Λαπαρδά – από όπου κατέρχεται ένας δεύτερος δρόμος που καταλήγει στη Καμάρα. Οι δύο αυτοί δρόμοι συγκλίνουν στο εσωτερικό της Ακρόπολης στην πύλη του Επταπυργίου, χώρο διαμονής του Βονιφάτιου Μονφερατικού (77). Από το διάμεσο αυτό τείχος οι Ζηλωτές έριξαν γυμνούς τους “δυνατούς”, δηλ. τους πλούσιους της πόλης που είχαν κλειστεί στην Ακρόπολη για να σωθούν, σφαγιάζοντας όσους επιζούσαν μετά την πτώση. Στο ανατολικό τείχος της Ακρόπολης διακρίνουμε μια εξωτερική πύλη (76).

Σύγχρονο τοπογραφικό της Ακρόπολης όπου σημειώνονται με κόκκινο κύκλο, από αριστερά προς τα δεξιά, οι πύλες Λαπαρδά, Πορτάρα, Παλαιολογίνας και Ακροπόλεως.

ε) Το βορειοδυτικό τείχος

Το βόρειο τείχος ενώνεται με το δυτικό σκέλος του τείχους της Ακρόπολης στον ευμεγέθη διπλό πύργο του στρατηγού Ανδρόνικου Λαπαρδά, βόρεια της Μονής Βλατάδων (38). Νοτιότερα βρίσκεται μια μικρότερη εξωτερική πύλη χωρίς αρίθμηση. Πρόκειται για το Παλιό Ρήγμα (ή Τρύπα κατά τους Τούρκους – Εσκί Ντελίκ) μάλλον το “παραπόρτιον” των Απροΐτων δίπλα στην Μονή των Κουκουλιωτών όπου μόνασε και ετάφη ο όσιος Δαβίδ (μονή τῶν ἁγίων μαρτύρων Θεοδώρου καί Μερκουρίου ἐπιλεγομένη Κουκουλλεωτών ἐν τῷ ἀρκτικῷ μέρει τῆς πόλεως πλησίον τοῦ τείχους ἐν ὦ ἐστί τό παραπόρτιον τῶν Ἀπροΐτων, Οι απαρχές του μοναχισμού στη Θεσσαλονίκη, Γ. Χαριζάνης, 2004).

Σ’ αυτή τη πύλη μάλλον αναφέρεται ο Καμινιάτης όταν μιλά περί “τῆς κατά τήν Ἀκρόπολιν πύλης“. Ίσως θα πρέπει να εξηγήσουμε τον λόγο. Όταν μπήκαν οι Σαρακηνοί στη πόλη, ο κόσμος άρχισε να τρέχει δεξιά κι αριστερά για να γλυτώσει από τη σφαγή. Ο Καμινιάτης με τον πατέρα του, τον αδελφό του πατέρα του και τους δυο νεώτερους αδελφούς του, ακολούθησαν το πλήθος προς τη Χρυσή Πύλη όπου γινόταν το αδιαχώρητο. Εκεί οι Σαρακηνοί επέδραμαν κόβοντας με τα σπαθιά τους κάθετα στα δύο τα κεφάλια των συνωστισμένων Θεσσαλονικέων γιατί απλά λόγω συνωστισμού δεν υπήρχε αρκετός χώρος να τους σφάξουν με οριζόντια κίνηση. Το ίδιο συνέβαινε και στη Ληταία Πύλη. Άλλοι Σαρακηνοί καραδοκούσαν έξω από τις πύλες οπότε δεν υπήρχε σωτηρία ούτε και αν κατόρθωναν να βγουν. Τότε η οικογένεια με μέρος του πλήθους κατευθύνθηκε προς την άνω πόλη σε μια συνοικία “τήν καλουμένην ἀκρόπολιν…τήν περιοικίδα τοῦ ὁσίου Δαβίδ ὀνομαζομένην“. Ο Καμινιάτης λοιπόν ονομάζει ακρόπολη την συνοικία στα βορειοδυτικά της πόλης πάνω από τη μονή Λατόμου, καθολικό της οποίας ήταν ο όσιος Δαβίδ (υποθέτουμε έτσι ότι το 904 δεν υπήρχε η σημερινή ακρόπολη). Προσπάθησαν να βγουν έξω από τη πόλη μέσω μιας παρακείμενης πύλης “τῆς κατά τήν ἀκρόπολιν πύλης“. Από εκεί διέφυγαν οι αρχηγοί των Σλάβων (οἱ τῶν Σκλαβήνων ἡγούμενοι) οι οποίοι είχαν έλθει να βοηθήσουν στην άμυνα της πόλης. Φεύγοντας όμως κλείδωσαν πίσω τους τη πύλη παίρνοντας τα κλειδιά με αποτέλεσμα να εγκλωβίσουν το πλήθος εντός των τειχών. Η πύλη αυτή πρέπει να είναι  το “παραπόρτιον” των Απροΐτων δηλαδή η Εσκί Ντελίκ. Αδυνατώντας να διαφύγει από τη πύλη εκείνη το πλήθος πήρε τον δρόμο της επιστροφής προς την πόλη. Τότε οι Καμινιάτες αποφάσισαν να εγκαταλείψουν το πλήθος και να ανέβουν σε έναν Πύργο του τείχους απέναντι από τον ναό του αποστόλου Ανδρέα “ἀνήλθομεν ἐν τῷ τείχει σπουδῇ θέοντες κατά τιν πρόβολον ἀντικρύ τοῦ ἐκεῖσε σεβασμίου σηκοῦ τοῦ πρωτοκλήτου τῶν ἀποστόλων Ἀνδρέου“. Αυτό σημαίνει ότι όταν αποσπάστηκαν από το υπόλοιπο πλήθος ακολούθησαν μια κατηφορική διαδρομή που ήταν σχετικά κοντά στα βορειοδυτικά τείχη. Θα μας φανεί χρήσιμη αυτή η πληροφορία πιο κάτω.

Ο επόμενος μεγάλος πύργος είναι αυτός του Μανουήλ Παλαιολόγου πάνω από το σημείο (18) όπως μαρτυρεί η πλίθινη επιγραφή στη βόρεια του πλευρά. Ο πύργος αυτός είναι στρογγυλός, ίσως παρέμβαση των Λατίνων του 13ου αιώνα. Το βόρειο τείχος συνεχίζει μέχρι τον Πύργο του Κλαυδιανού βόρεια της Αγίας Αικατερίνης (14) τον οποίο ο Γάλλος πρόξενος Φελίξ Μπωζούρ (Félix Beaujour, 1794 – 1798) ονομάζει Πύργο του Αγάλματος (Tour de la Statue) από την τουρκική ονομασία (Ναμασιέ Κουλέ): “ονομάζεται έτσι γιατί επί του πύργου βρίσκεται ένα ακέφαλο άγαλμα κολοσσιαίων διαστάσεων, το οποίο λέγεται ότι είναι της Θεσσαλονίκης, στα πόδια της οποίας είναι σκαλισμένη η πρύμνη ενός πλοίου” (“Tableau du Commerce de la Grèce”, 1800, Tome premier, p. 31). Το άγαλμα βρισκόταν εκεί και το 1828 όπως μαρτυρεί ο Αυστριακός διπλωμάτης Anton Freihern von Prokesch-Osten. Στις 25 Αυγούστου 1828 πήγε στον τεκέ των Μεβλεβήδων που “βρίσκεται κοντά στα τείχη, απέναντι από τη γωνία, όπου είναι στημένο το άγαλμα τής Θεσσαλονίκης, που του έχουν αρπάξει το κεφάλι” (Απ, Βακαλόπουλου, “Ή Θεσσαλονίκη και ή περιοχή Πέλλας-Γενιτσών στα 1828“, 1987). Ο Βακαλόπουλος σημειώνει ότι κατά τον Δημητριάδη (Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της τουρκοκρατίας, 2008) η πραγματική τουρκική ονομασία του πύργου είναι Namazgâh Kule, πού σημαίνει «Πύργος τού Τόπου Προσευχής».

Ενεπίγραφη μαρμάρινη βάση που βρέθηκε στη ρωμαϊκή αγορά. Παρόμοια επιγραφή ίσως υπήρχε παλιότερα και στο άγαλμα που αναφέρει ο Γάλλος πρόξενος.

Δεν σημειώνεται πύλη στο κομμάτι αυτό του τείχους πράγμα που σημαίνει ότι η σημερινή πύλη Γενί Ντελίκ (Νέο Ρήγμα) ήταν κατασκευή της οθωμανικής περιόδου. Ακολούθως το δυτικό τείχος κατευθύνεται κάθετα μέχρι την θάλασσα και το λιμάνι. Πριν από την Πύλη Βαρδαρίου συναντάμε το δυτικό τέρμα της σημερινής Αγίου Δημητρίου, τη Νέα Πύλη (Porta Nuova – 2).

ΙΙΙ. Οι βασικοί οδοί της πόλης

α) Οι οριζόντιοι οδοί ανατολής – δύσης (decumanus)

Ο αστικός ιστός της πόλης διατρέχεται από ένα μικρό αριθμό οριζόντιων και κάθετων οδικών αξόνων υποδηλώνοντας το αρχικό ιπποδάμειο σχέδιο. Οριζόντια έχουμε τους δύο παράλληλους άξονες ανατολής – δύσης: την πρώτη χρονικά μεγάλη οδό της πόλης, τη σημερινή Αγίου Δημητρίου, η οποία ορίζεται από την Νέα Πύλη δυτικά και την Νέα Χρυσή Πύλη ανατολικά· στα δυτικά αυτού του δρόμου βρίσκονταν τα ιερά της ελληνιστικής εποχής ενώ ανατολικότερα οι Ρωμαίοι είχαν χτίσει ένθεν κακείθεν τα λουτρά τους, το στάδιο, το ωδείο και την αγορά (Forum)· νοτιότερα βρίσκεται η “Μέση ή Λεωφόρος” των Βυζαντινών – η σημερινή Εγνατία. Πιο νότια μια τρίτη λοξή οδός συνδέει την Πύλη του Γιαλού με την Εκκλησιαστική Σκάλα και την Πύλη Ρώμη. Πρόκειται μάλλον για την πρόγονο της επί τουρκοκρατίας οδού Καπαναντζά, την επίσης πρόγονο της σημερινής οδού Τσιμισκή η οποία χαράχτηκε από τον Ερνέστο Εμπράρ παράλληλα με την σημερινή Εγνατία και την παραλία μετά την πυρκαγιά του 1917.

Το κατά Στρουκ ιπποδάμειο σχέδιο της πόλης και τα τείχη. Με σταυρό σημειώνει τις κυριότερες εκκλησίες και με κόκκινο τα τείχη που κατεδαφίστηκαν την περίοδο 1869 – 1873.

Εδώ ίσως πρέπει να κάνουμε ένα σχολιασμό σχετικά με τη Νέα Πύλη, την γνωστή Ληταία ή Λιταία Πύλη. Ενώ τον 10ο αιώνα ο Καμινιάτης την αναφέρει ως Λιταία Πύλη (Tò δέ πλῆθος πάλιν προσερρύη ταῖς δυσoί πύλαις ταῖς πρός δύσιν ἀφορώσαις τῆς πόλεως … Τò δ’ αὑτό τοῦτο καί περί τήν ἄλλην πύλην, ἤν καλοῦσι Λιταίαν, πραχθῆναι συνέβη), τον 15ο αιώνα δεν ήταν γνωστή μ’ αυτό το όνομα. Το γεγονός ότι ονομαζόταν Νέα Πύλη ίσως να οφείλεται σε ανακατασκευή / τροποποίηση της τους προηγούμενους αιώνες με αποτέλεσμα να ήταν πια γνωστή ως Νέα Πύλη. Στη συνέχεια θα πήραν το όνομα αυτό οι Βενετοί (Portα Nuova) και μετά οι Οθωμανοί (Γενί Καπού). Παρατηρήσαμε ήδη ότι στο σχέδιο του πλοιάρχου Γκραβιέ του 1686 η πύλη αυτή ήταν πολύ μεγαλύτερη από την Χρυσή. Επίσης η αρχιτεκτονική της μορφή στον ενετικό χάρτη δεν έχει καμία σχέση με τη μορφή που την γνωρίζουμε από φωτογραφίες και σχέδια του 19ου αιώνα. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι τροποποιήθηκε εκ νέου κατά την οθωμανική περίοδο όπως και η Χρυσή Πύλη με το λιμάνι.

Η Νέα Πύλη το 1876: Οθωμανικός στρατός (επίστρατοι) εξέρχεται από την πύλη για να μεταφερθεί με το τρένο στην Μιτρόβιτσα προκειμένου να καταστείλει την εξέγερση Βοσνίας Ερζεγοβίνης και Σερβίας (χαρακτικό του γαλλικού περιοδικού L’Illustration, 12 Αυγούστου 1876)

β) Οι κάθετοι οδοί βορρά – νότου (cardo)

Οι τρεις αυτοί οριζόντιοι άξονες τέμνονται από δύο βασικούς δρόμους βορρά – νότου, την “δυτική cardo” και την “ανατολική cardo”. Όπως έχει αναφερθεί η δυτική cardo ξεκινούσε από την Πύλη του Γιαλού, διασταυρωνόταν με την Λεωφόρο και κατέληγε στη σημερινή Αγίου Δημητρίου στη πλατεία με τον μεγάλο ανδριάντα. Η διασταύρωση της πομπικής οδού με την Λεωφόρο θα αποτελούσε σίγουρα το πιο σημαντικό σταυροδρόμι της πόλης, γιατί τέμνονταν οι δυο βασικοί οδικοί άξονες. Η σημερινή Βενιζέλου, ανατολικότερα, δεν σημειώνεται στον χάρτη γιατί τότε θα ήταν ήσσονος σημασίας. Με το πέρασμα των χρόνων και τη μαζική εγκατάσταση των Εβραίων της Ισπανίας τον 16ο αιώνα στο κέντρο της πόλης θα έγινε η γνωστή μεγάλη εμπορική οδός.

Η “ανατολική cardo” συνέδεε την Ακρόπολη με την Εκκλησιαστική Σκάλα αφού διασταυρωνόταν με τις δυο οριζόντιες decumanus. Ενδιάμεσα βρίσκουμε τον δρόμο που συνδέει το Παλιό Ρήγμα (Εσκί Ντελίκ) με την Αγίου Δημητρίου στο κέντρο της πόλης – τον Ομφαλό – και πιο ανατολικά την οδό που περνά από την δυτική πύλη της Ακρόπολης η οποία καταλήγει ανατολικά σε ένα μεγάλο σταυροδρόμι με την Λεωφόρο. Στο ανατολικό άκρο της πόλης υπάρχει η, μεγάλης στρατιωτικής σημασίας, οδός που συνδέει την πύλη της Παλαιολογίνας με τις Πύλες Νέα Χρυσή, Κασσάνδρας και Ρώμης ακολουθώντας τη σκιά του ανατολικού τείχους.

γ) Via Egnatia

Ένας μόνο μεγάλος δρόμος οδηγεί στην πόλη από δυτικά. Πρόκειται για τον δρόμο που συνδέει την αρχαία Εγνατία με την πόλη μέσω της Χρυσής Πύλης. Θεωρείται παραδεκτό σήμερα ότι η αρχαία Εγνατία δεν έφθανε μέχρι την πόλη αλλά ακολουθούσε από απόσταση την κατεύθυνση της σημερινής διαδρομής προς Λαγκαδά. Εντύπωση προκαλεί ότι δεν υπάρχει ανάλογος δρόμος που να οδηγεί από δυσμάς ή βορρά στη Νέα Πύλη (Ληταία ή Λιταία). Αυτό σημαίνει ότι μάλλον ο δρόμος εκείνος ήταν καθαρά τοπικού ενδιαφέροντος και δεν συνδεόταν με την αρχαία Εγνατία αντίθετα με τη γνώμη που συχνά επικρατεί (Καζαμία – Τσέρνου Μ., Απόπειρα τοπογραφικής προσέγγισης της Θεσσαλονίκης του 1ου Μ.Χ. αιώνα, 2001). Άλλωστε, όπως ελέχθη, οι νικητές της μάχης των Φιλίππων, Οκταβιανός και Αντώνιος, αν και ερχόμενοι από την περιοχή της Λητής δεν εισήλθαν στη πόλη από την πύλη αυτή, όπου υπήρχαν και τα αρχαία ιερά, αλλά από την Χρυσή Πύλη όπου οι Θεσσαλονικείς είχαν ετοιμάσει και την θριαμβική αψίδα. Ορισμένοι θεωρούν ότι η λέξη Λιταία πύλη που χρησιμοποιεί ο Καμινιάτης προέρχεται από τη λέξη ‘λιτή’ που σημαίνει προσευχή, παράκληση (λιτανεία) και ονομάστηκε έτσι από την περιοχή των αρχαίων ιερών. Η επικρατούσα άποψη θεωρεί όμως ότι η πύλη πήρε το όνομα από την πόλη Λητή η οποία γραφόταν και Λιτή.

IV. Ξενάγηση στις συνοικίες της πόλης

α) Οι δυτικές συνοικίες

Ας περιηγηθούμε τώρα στο εσωτερικό της πόλης ακολουθώντας όπως πάντα την αρίθμηση του χάρτη. Ξεκινώντας από την Πύλη Βαρδαρίου πηγαίνουμε νότια προς το λιμάνι. Εκεί υπάρχει το άγνωστο κτίσμα (9) που μοιάζει με διοικητικό κτίριο, έχοντας μάλλον σχέση με τη λειτουργία του λιμανιού, ίσως το τελωνείο. Τα τρία μακρόστενα κτίρια (10) όπως και τα δύο παραπλεύρως της Πύλης του Γιαλού (27) είναι μάλλον αποθηκευτικοί εμπορικοί χώροι. Η ύπαρξη των τριών τουλάχιστον κτιρίων με τον αριθμό (10) επιβεβαιώθηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη τα τελευταία χρόνια. Πρόκειται για ένα συγκρότημα τριών ισομεγέθων οικοδομημάτων  με προσανατολισμό Β – Ν διαστάσεων 180μ. μήκους και 95μ πλάτους καταλαμβάνοντας δύο οικοδομικά τετράγωνα. Βρίσκονται λίγο πιο δυτικά από τη θέση του ενετικού χάρτη, κοντά στα δυτικά τείχη, ενώ είναι πολύ μεγαλύτερα από την εντύπωση που δίνει ο χάρτης. Ο προσανατολισμός τους είναι τέτοιος ώστε να έχει από βορρά άμεση επικοινωνία με τη Χρυσή Πύλη και από νότο άμεση πρόσβαση στην αποβάθρα του λιμένα (Χατζηιωαννίδης Αλέξανδρος, Τσαμίσης Π. Χρήστος, Oι λιμενικές αποθήκες της Θεσσαλονίκης. Από τα δημόσια ὠρεῖα στην αποθήκη τῶν βασιλικῶν κομμερκίων, 2013). “Κάθε επιμέρους οικοδόμημα διαθέτει έξι παράλληλες στοές, πλάτους περί τα 4μ., οι οποίες ορίζονται από πέντε ενδιάμεσες πεσσοστοιχίες. Εξ αυτών, η μία κατέχει κεντρική θέση, ενώ εκατέρωθεν της αναπτύσσονται οι δύο εσωτερικές και οι δύο ακραίες“. Το δυτικό οικοδόμημα φαίνεται ότι ήταν χώρος αποθήκευσης κρασιού / λαδιού ενώ τα δύο άλλα ήταν μάλλον σιταποθήκες. Η κατασκευή τους υπολογίζεται ότι έγινε τον 4ο αιώνα με παρεμβάσεις που φτάνουν μέχρι και τον 6ο αιώνα και πιθανή ανακατασκευή τον 7ο ή 8ο αιώνα μετά τους σεισμούς του 620 – 630. Υποθέτουμε ότι περίπου την ίδια διαρρύθμιση – ίσως και την ίδια χρονολόγηση – θα έχουν και οι λοιπές αποθήκες τις οποίες θα συναντήσουμε στη συνέχεια πάντα στον άξονα Β – Ν.

Οι τρεις αποθηκευτικοί χώροι όπως τους βρήκε η αρχαιολογική σκαπάνη (από Χατζηιωαννίδης Αλέξανδρος, Τσαμίσης Π. Χρήστος).

Η Θεσσαλονίκη ήταν την εποχή εκείνη το κύριο διαμετακομιστικό και εμπορικό λιμάνι όχι μόνο της υπόλοιπης Μακεδονίας και της Θεσσαλίας αλλά και περιοχών της Σερβίας, της Βουλγαρίας και της Μολδοβλαχίας. Από την Θεσσαλονίκη γίνονταν εισαγωγές προϊόντων (σεντόνια Φλάνδρας, Γαλλίας και Τοσκάνης, υφάσματα Καμπανίας, οίνοι Ιταλίας, σαπούνι Βενετίας κλπ) αλλά και εξαγωγές κυρίως αγροτικών προϊόντων (σιτηρά από Σερβία και Βουλγαρία). Το ψηλό δυτικότροπο κτίσμα (11) θα πρέπει να είναι ρωμαιοκαθολική εκκλησία για τους Λατίνους εμπόρους της περιοχής, κυρίως από Βενετία και Γένοβα, τους “βουργεσίους”, στην ίδια μάλλον θέση με τον σημερινό ναό. Λατίνοι έμποροι υπήρχαν από παλιά, πριν την άλωση από τους Νορμανδούς το 1185. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος είχε δώσει επίσημη άδεια το 1277 στους Βενετούς να έχουν Προξενείο και εκκλησία.

Οι δυτικές συνοικίες της πόλης

Βορειότερα, μετά τη Λεωφόρο, συναντάμε τη μονή των Αγίων Αποστόλων (Apostoli – 12) με περιφραγμένο μεγάλο αυλόγυρο έχοντας ολόγυρα τα κελιά των μοναχών. Το γεγονός ότι αναφέρεται ως ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελεί σημαντική γραπτή μαρτυρία. Μια συναφής μαρτυρία είναι και αυτή του Ιησουίτη μοναχού Σουσιέ (Jean-Baptiste Souciet) ο οποίος, πριν πάει στη Σμύρνη, έζησε για επτά χρόνια στη Θεσσαλονίκη, από το 1726 έως το 1733. Στην Θεσσαλονίκη άφησε τη τελευταία του πνοή το 1737. Ο Σουσιέ λοιπόν αναφέρει ότι οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν για τα τζαμιά τους παλιές ελληνικές εκκλησίες οι πιο γνωστές των οποίων ήταν η Αγία Σοφία, ο ναός της Θεοτόκου (Αχειροποίητος), ο Άγιος Δημήτριος και οι Δώδεκα Απόστολοι (les plus célèbres étoient celles de Saint-Sophie, de Notre-Dame, de Saint-Démétrius et des Saints-Apôtres). Παραδόξως στη μετάφραση του 1968 η μνεία στο ναό των Αγίων Αποστόλων απουσιάζει (Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα 1734 από τον père Jean-Baptiste Souciet, Α. Ξανθοπούλου – Κυριακού, 1968). Ο χάρτης επιβεβαιώνει έτσι την προφορική παράδοση που θέλει τον ναό να ήταν αφιερωμένος στους Δώδεκα Αποστόλους. Σήμερα μερικοί υποστηρίζουν ότι η μονή ίσως ήταν αφιερωμένη στη Θεοτόκο Γοργοεπήκοο με καθολικό τους Αγίους Αποστόλους.

Κτήτορας της μονής ήταν ο εκ Βεροίας πατριάρχης  Νίφων που πατριάρχευσε στις αρχές του 14ου αιώνα (1310 – 1314).  Στον ενετικό χάρτη εντυπωσιάζει το μεγαλοπρεπές τοξωτό πρόπυλο που βλέπει προς τη Χρυσή Πύλη. Η παλαιότερη λεπτομερής αναφορά στο ναό είναι του Χατζη Ιωάννου (Αστυγραφία, 1880) ο οποίος γράφει: “ὁ ναός οὗτος ὁμοιάζει με φρούριον ἔχων ἐκ τοῦ μέρους τοῦ Βαρδαρίου κολοσσιαίαν μαρμαρίνην πύλην τῆς ὁποίας μόνον ὁ θριγκός σῴζεται σήμερον”. Ο χάρτης επιβεβαιώνει τόσο την όψη φρουρίου όσο και την “κολοσσιαίαν” πύλη προς το μέρος του Βαρδαρίου. Φωτογραφίες του 19ου αιώνα επιβεβαιώνουν τις διαστάσεις της πύλης. Η πιο γνωστή είναι η φωτογραφία του Joseph Székely του Οκτωβρίου 1863 που δείχνει την είσοδο στον – πάλαι ποτέ – περίβολο της μονής.

Ο Székely λανθασμένα αναφέρει το μεγάλο πρόπυλο ως είσοδο στο σχολείο Saint Paul  (μπέρδεμα Αποστόλ – ΣενΠόλ;).

Ότι έχει απομείνει σήμερα από το πρόπυλο

Σε άλλη πανοραμική φωτογραφία ξεχωρίζουν ο ναός και η μεγάλη είσοδος. Κατά τον Πέτρο Παπαγεωργίου η απόσταση μεταξύ πρόπυλου και ναού ήταν 78 μέτρα, μια ένδειξη των μεγάλων διαστάσεων της μονής.

Λεπτομέρεια φωτογραφίας του 19ου αιώνα παρμένης έξω από τα δυτικά τείχη, όπου διακρίνονται τόσο το πρόπυλο όσο και ο ναός – καθολικό της μονής, τότε τζαμί.

Πάνω από την σημερινή Αγίου Δημητρίου, σημειώνεται στον χάρτη μια κινστέρνα (13), δηλ. μεγάλη υδατοδεξαμενή, η οποία φαίνεται να παίρνει νερό με αγωγούς που έρχονταν έξω από την πόλη, κάτω από το δυτικό τείχος.  Μια προσεκτική παρατήρηση δείχνει ότι η κινστέρνα έχει τόξα και θόλους υποδηλώνοντας ότι πρόκειται για ημιυπόγεια κατασκευή. Ο Παπαγεωργίου αναφέρει ότι “ἡ πλατεῖα τοῦ ναοῦ τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων σῴζει καί ἄλλο σπουδαιότατον κτίσμα…την ὑπόγειον καί θολωτήν δεξαμενήν ὑδάτων ἦς μεγίστης πασῶν τῶν ἐν Θεσσαλονίκῃ δεξαμενῶν ούσης…Η δεξαμενή εἶναι μέρος ὑδραγωγείου πεποιημένου χάριν ὅλης τῆς πρός δυσμάς πόλεως· αἱ τέσσαρες πλινθόκτιστοι ἁψῖδες φαίνονται … μόλις κατά τά δύο τριτημόρια” (Θεσσαλονίκης Βυζαντινοί ναοί και επιγράμματα αυτών, 1901). Παραθέτει μάλιστα στη μελέτη του και σχεδιάγραμμα της δεξαμενής το οποίο μοιάζει εκπληκτικά με το σχέδιο της δεξαμενής του χάρτη. Απλά ο τοίχος πάνω από τις τέσσερις αψίδες είναι λίγο ψηλότερος στο σχέδιο του Παπαγεωργίου διότι ” τοῖς ἁψῖσιν ἐπίκεινται νῦν λιθόκτιστοι τοῖχοι τουρκικῶν οἰκιῶν“.

Η κινστέρνα του χάρτη…

… η κινστέρνα του Παπαγεωργίου (1901)…

 

…και η κινστέρνα του Αναστ. Ορλάνδου (1940)

Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι πρόκειται για την ίδια δεξαμενή. Η θέση της στον χάρτη δεν είναι η πραγματική αφού ήταν νότια της Αγίου Δημητρίου και εφαπτόμενη του βόρειου τοίχου της μονής.  Η έλλειψη χώρου ανάγκασε σίγουρα τον σχεδιαστή να την απεικονίσει λίγο βορειότερα. Και ο Παπαγεωργίου τονίζει “ἡ εἰς τήν ἐν βράχῳ λελαξευμένην δεξαμενήν κάθοδος ἐγίνετο διά κλίμακος … ὁ δέ Τοῦρκος ἱερεύς βεβαιοῖ ὅτι τό βάθος εἷναι μέγα“.

Νεότερο πλήρες σχέδιο της κινστέρνας (Ορλάνδος Α. Η κινστέρνα της εν Θεσσαλονίκη μονής των Δώδεκα Αποστόλων, 1940)

Από που έρχεται όμως το νερό στη κινστέρνα; Σύμφωνα με τον Παπαγεωργίου οι πηγές βρίσκονται στη κοιλάδα Ουρεντζουκ (Ρεντζίκι – παράδεισος) και στο λεκανοπέδιο του Λεμπέτ (Ευκαρπία). Ο Χατζη Ιωάννου σημειώνει ότι “φαίνεται πρός δυσμάς τῆς πόλεως εἰς ἀπόστασιν λεπτῶν τινων τῆς Νέας Πύλης μεγάλη ἀρχαία γέφυρα, ὅθεν διήρχετο πάλαι τό ὕδωρ τοῦτο καί παρ’ ἥν καί σήμερον ἔτι διέρχεται ὑπογείως ὅμως“.

Η αρχαία γέφυρα Ευκαρπίας που αναφέρει ο Χατζη Ιωάννου όπως ήταν στις αρχές του 20ου αιώνα

Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια του σχεδίου είναι η ένδειξη ότι το νερό μεταφέρεται από τα δυτικά τείχη με δύο διαφορετικούς αλλά παράλληλους αγωγούς, ο ένας χαμηλότερα από τον άλλο. Νεότερες έρευνες επιβεβαιώνουν αυτό το στοιχείο. “Στην υπόθεση ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα η τοποθεσία των Αγίων Αποστόλων δεν ήταν μόνο ένα ενδιάμεσο κέντρο διανομής, αλλά τερματικό σημείο εξωτερικού υδραγωγείου, προφανώς του Λεμπέτ, συνηγορεί το γεγονός ότι κάποιοι από τους αγωγούς στον χώρο μεταξύ του καθολικού της μονής και του τείχους έχουν πορεία από δυτικά και φαίνονται να προέρχονται από το εξωτερικό της πόλης και να διαπερνούν το τείχος, ενώ πάνω στα ίδια τείχη έχουν εντοπισθεί δύο μεγάλες τετράγωνες οπές που πιθανότατα χρησίμευαν επίσης για τη διέλευση αγωγών” ( Ε. Γκαλά – Γεωργιλά “Δρόμοι του νερού και οργάνωση του χώρου στη Θεσσαλονίκη κατά τη Μέση και Ύστερη βυζαντινή περίοδο, 2015 ). Αυτές οι οπές μάλιστα “διατρυπούν διαγωνίως το τείχος σε δύο διαφορετικές στάθμες” (Βελένης Γ. Τα τείχη της Θεσσαλονίκης από τον Κάσσανδρο ως τον Ηράκλειο, 1998).

Οι δυο αγωγοί ύδατος που τροφοδοτούσαν την κινστέρνα των Αγίων Αποστόλων από το Λεμπέτ διατρυπώντας διαγωνίως τα δυτικά τείχη σε δύο διαφορετικές στάθμες.

Θα πρέπει να σημειώσουμε βέβαια ότι ο Tafrali βρίσκει τρεις κινστέρνες στα δυτικά της πόλης εκ των οποίων η μεσαία ήταν αυτή των Δώδεκα Αποστόλων. Η βορειότερη βρισκόταν στο σημείο της οθωμανικής κρήνης Χορχόρ και έπαιρνε νερό από το Ρετζίκι. Η νοτιότερη ήταν στη περιοχή του οκταγώνου της εικαζόμενης μονής του Ακρουλλίου στην οποία θα αναφερθούμε πιο κάτω. Οι υδατοδεξαμενές αυτές προμήθευαν με νερό όλη την δυτική πλευρά της πόλης. Στη συνέχεια τα απόνερα από τις γειτονιές κατέληγαν σε ένα μεγάλο υπόγειο αγωγό (το τσερέμπουλο κατά τον Τσάρα) και από αυτόν στο Τζερέμπουλο του λιμανιού από όπου χύνονταν στη θάλασσα “τὁ ὕδωρ ἐκεῖνο τῆς πόλεως ὧν ἁπάσης τῶν ἀφέδρων ἀπόρροια” (Καμινιάτης). Με αυτή την πληροφορία κατανοούμε ότι από τον λιμενοβραχίονα του λιμανιού περνούσε αποχετευτικός αγωγός ο οποίος έβγαζε μακριά στον Θερμαϊκό τα ακάθαρτα νερά της δυτικής μεριάς της πόλης ήδη από τον 10ο αιώνα. Το όνομα τζερέμπουλο προφανώς ήταν παραφθορά της λέξης τσερέμπο(υ)λο.

Διαβαίνοντας προς βορρά την Αγίου Δημητρίου, παρατηρούμε στο (14) μιαν άγνωστη κατασκευή με πολύ ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Άλλα τέσσερα κτίρια έχουν την ίδια ακριβώς απεικόνιση στον χάρτη. Λογικά θα πρέπει να έχουν και παρόμοιες χρήσεις. Πρόκειται για τα κτίρια (38), (44), (50) και (79). Το (38) όμως είναι η μονή Βλατάδων (S Blateo).

Η Μονή Βλατάδων το 1889 με το εξάστυλο προστώο

Λαμβάνοντες υπόψη ότι η νότια όψη του καθολικού της μονής Βλατάδων έχει διατηρηθεί όπως ήταν αρχικά ας συγκρίνουμε το σχέδιο του χάρτη με μια σύγχρονη φωτογραφία του καθολικού της μονής.

Η πιστή απεικόνιση του ναού είναι εντυπωσιακή. Το εξάστυλο προστώο του ναού αποτελείται από πέντε τόξα ενώ ο στρογγυλός τρούλος στο κέντρο είναι αρκετά υψηλός με μικρά παράθυρα. Τα κτίσματα αυτά ήταν λοιπόν ναοί που είχαν λίγο – πολύ την ίδια αρχιτεκτονική γραμμή, δηλαδή τρούλο και προστώο / περίστωο. Αναμένουμε έτσι ανάλογη αρχιτεκτονική, τουλάχιστον στις νότιες πλευρές  τους, και στους υπόλοιπους ναούς με το ίδιο σχέδιο.

Με βάση αυτό το σκεπτικό, το κτίσμα με τον αριθμό (14) πρέπει να είναι ναός με επτά στύλους στη νότια όψη του. Η μόνη γνωστή εκκλησία στο μέρος εκείνο είναι ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, κτίσμα των αρχών του 14ου αιώνα όπως και ο ναός των Αγίων Αποστόλων. Σύμφωνα με αρχιτεκτονική μελέτη το περίστωο του ναού είχε σχήμα Π, ανοικτό από κάθε πλευρά εκτός της ανατολικής (Ευαγ. Χατζητρύφωνος, Το περίστωο στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της όψιμης βυζαντινής περιόδου, 2000). Η νότια όψη του ναού, αυτή που βλέπουμε στο χάρτη, έχει πράγματι επτά στύλους / παραστάδες όπως μπορεί κάποιος να διακρίνει στο πιο κάτω αρχιτεκτονικό σχέδιο του ναού. Συνεπώς ο αριθμός (14) πρέπει να δείχνει τον ναό της Αγίας Αικατερίνης.

Βορειότερα απεικονίζεται ένας άγνωστος ναός με τον αριθμό (15). Είναι σίγουρα ναός γιατί ο σχεδιαστής συνήθιζε να προσθέτει στην ανατολική πλευρά τη κόγχη του ιερού σαν μικρή προεξοχή από το υπόλοιπο κτίσμα. Ο Γαλλορουμάνος ιστορικός Ορέστης Ταφραλί (Oreste Tafrali) ισχυρίζεται ότι παλιά στο μέρος εκείνο βρισκόταν η μονή του Αγίου Ανδρέα διερμηνεύοντας προφανώς τον Καμινιάτη. Πράγματι, θυμόμαστε ότι ο Καμινιάτης με τον πατέρα του, τον αδελφό του πατέρα του και τους δυο νεώτερους αδελφούς του, για να γλυτώσουν από την σφαγή των Σαρακηνών, ανέβηκαν σε έπαλξη του εσωτερικού τείχους “ἀντικρύ τοῦ ἐκεῖσε σεβασμίου σηκοῦ τοῦ πρωτοκλήτου τῶν ἀποστόλων Ἀνδρέου“. Ο Π. Ν. Παπαγερωργίου αναφέρει ότι σε εκδρομή το 1894 ανατολικά της Θεσσαλονίκης, στο χωριό Περιστερά, “υπάρχει ο βυζαντινός ναός του Αποστόλου αγίου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου, το μόνον περισωθέν λείψανον της εν τη Διαθήκη του οσίου Πατρός ημών Αθανασίου, κτήτοrος της ιεράς μονής της Μεγάλης Λαύρας, μνημομευομένης ‘μονής του αγίου Ανδρέου ήτοι των Περιστερών’, ής μετόχιον νομίζω ότι ήτο ο εν Θεσσαλονίκη ‘σηκός του πρωτοκλήτου των Αποστόλων Ανδρέου‘ (Καμενιάτου κεφ. 43) ή ‘το εν Θεσσαλονίκη μετόχιον της κατά το όρος του Άθω μεγάλης Λαύρας του οσίου Αθανασίου’ το ‘του αγίου και πρωτοκλήτου των μαθητών Ανδρέου’, το αναφερόμενον και εν χρυσοβούλλω του αυτοκράτορος Κωνσταντίνου του Δούκα (1060). Η σηκός του Αγίου Ανδρέα στη Θεσσαλονίκη ήταν λοιπόν μετόχι της Μεγίστης Λαύρας αναφερόμενο και σε χρυσόβουλλο του 1060 (Π. Ν. Παπαγεωργίου, Εκδρομή εις την βασιλικήν και πατριαρχικήν μονήν της αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας την εν τη Χαλκιδική, 1898).

Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε τώρα τη πιθανή διαδρομή που έκανε ο Καμινιάτης με τους οικείους του με τη βοήθεια του παρακάτω σχεδιαγράμματος. Είδαμε ότι το πλήθος με τον Καμινιάτη προσπαθώντας να γλυτώσει τη σφαγή είχε μετακινηθεί προς την άνω πόλη σε μια συνοικία “τήν καλουμένην ἀκρόπολιν… τήν περιοικίδα τοῦ ὁσίου Δαβίδ ὀνομαζομένην“. Ο όσιος Δαβίδ είναι στον κόκκινο κύκλο (Ι) και η καλουμένη ακρόπολη είναι η περιοχή που ορίζεται από τον πράσινο κύκλο. Όταν οι “τῶν Σκλαβήνων ἡγούμενοι” βγήκαν από την βόρεια πύλη (ΙΙ) κλειδώνοντάς την πίσω τους, το πλήθος πήρε την κατεύθυνση της πόλης (πράσινα βέλη) ενώ οι Καμινιάτες πήραν τον δικό τους δρόμο (γαλάζιο βέλος). Κατεβαίνοντας τον λόφο και βλέποντας από μακριά να ανηφορίζουν Σαρακηνοί αποφάσισαν να κρυφτούν σε έπαλξη ενός πύργου του τείχους “ἀντικρύ τοῦ ἐκεῖσε σεβασμίου σηκοῦ τοῦ πρωτοκλήτου τῶν ἀποστόλων Ἀνδρέου“. Συμπαιρένουμε λοιπόν ότι η πορεία τους δεν ήταν μακριά από τα τείχη. Σημειώνουμε με γαλάζιο χρώμα το πιθανό μέρος του τείχους με τον πύργο – κρυψώνα και με κίτρινο την περιοχή απέναντι από τον πύργο όπου πρέπει να βρισκόταν ο ναός του αποστόλου Ανδρέα. Ο οθωμανικός χάρτης πάνω στον οποίο γίνεται αυτή η άσκηση, μας πληροφορεί ότι στο μέρος εκείνο υπήρχαν τα εξής τζαμιά επί τουρκοκρατίας: Μουιντί Αλαντίν τζαμί, Τσιναρλή τζαμί και Ασταρλί Μετζίτ τζαμί. Βασιζόμενοι στην οθωμανική πρακτική τα τζαμιά να είναι μετατροπές παλιών χριστιανικών ναών είναι πιθανόν ένα από τα τζαμιά αυτά να ήταν παλιότερα η “σηκός τοῦ πρωτοκλήτου τῶν ἀποστόλων Ἀνδρέου“.

Για να κλείσουμε το περιστατικό της οικογένειας Καμινιάτη ας πούμε ότι στη συνέχεια συνελήφθησαν από ομάδα Σαρακηνών στον πύργο και συμφώνησαν να σώσουν το κεφάλι τους έναντι αδράς αμοιβής. Ξεκίνησαν μετά όλοι για το λιμάνι χωρίς να πάρουν την ευθεία πομπική οδό που οδηγούσε εκεί αλλά έναν άλλο πλάγιο δρόμο (οὐ κατευθύ τήν πορείαν ἐποιούμεθα, ἀλλά τῷ ὑπτιάζοντι μέρει τραπέντες). Περπάτησαν έτσι πάνω από πτώματα όχι μακριά από την εσωτερική πύλη (προφανώς την εσωτερική θύρα της Ληταίας Πύλης (ΙΙΙ)) και έφτασαν στη μονή των παρθένων γυναικών “ἥτις πάλαι τοῦ Ακρουλλίου κατονομάζεται” (ΙV) και της οποίας το καθολικό “τοῦ ἀγίου ἐπικέκληται Γεωργίου“. Μέσα στον ναό της μονής σφαγιάστηκαν μπροστά στα μάτια τους περί τους τριακόσιους Θεσσαλονικείς οι οποίοι είχαν κλειστεί εκεί προσδοκώντας την προστασία του Αγίου Γεωργίου. Η μονή αυτή πρέπει να βρισκόταν κοντά στην – μετέπειτα – μονή των Αγίων Αποστόλων. Αρχαιολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι λίγο νοτιότερα από τους Αγίους Αποστόλους, δίπλα στο πρόπυλο, υπήρχε οκταγωνικός ναός 54 x 59 μέτρων, μεγαλυτέρων διαστάσεων τόσο της Ροτόντας όσο και του οκταγώνου του Γαλερίου, που κατά πάσα πιθανότητα ήταν ο Άγιος Γεώργιος, το καθολικό της γυναικείας μονής του Ακρουλλίου (Ε. Μαρκή, Άγνωστος οκταγωνικός ναός Θεσσαλονίκης, 1983).

Ο τεράστιος οκταγωνικός ναός δίπλα στη Χρυσή Πύλη, πιθανότατα ναός Αγίου Γεωργίου καθολικό μονής Ακρουλλίου (Ε. Μαρκή)

Η θέση των μνημείων στα δυτικά τείχη (βέλος): (Ι) Ληταία Πύλη, είσοδος στην Αγίου Δημητρίου, (ΙΙ) Κινστέρνα, (ΙΙΙ) Άγιοι Απόστολοι – 14ος αιώνας, (IV) Πρόπυλο μονής Αγ. Αποστόλων, (V) Οκτάγωνο Άγιος Γεώργιος – 10ος αιώνας, (VI) Χρυσή Πύλη.

Η δυτική διάταξη του Οκταγώνου σε σχέση με τη Χρυσή Πύλη και την θριαμβική αψίδα των Οκταβιανού – Αντωνίου μας θυμίζει την ανατολική διάταξη της Κασσανδρεωτικής Πύλης σε σχέση με την Αψίδα του Γαλερίου και τη Ροτόντα. Η διαφορά έγκειται στο ότι το Οκτάγωνο είναι σαφώς μεγαλύτερο από τη Ροτόντα ενώ η Αψίδα των Οκταβιανού – Αντωνίου σαφώς μικρότερη από την Αψίδα του Γαλερίου.

Συμμετρικότητα δυτικής και ανατολικής εισόδου της Λεωφόρου ή Μέσης οδού: αριστερά η Χρυσή Πύλη (Χ) με την αψίδα του Αυγούστου και τον οκταγωνικό ναό του Αγίου Γεωργίου· δεξιά η Κασσανδρεωτική Πύλη (Κ) με την αψίδα του Γαλερίου και την Ροτόντα (νέος Άγιος Γεώργιος;).

Η αψίδα του Γαλερίου βρίσκεται στην πραγματικότητα πιο μακριά από τα τείχη γιατί επί Τετραρχίας η Κασσανδρεωτική Πύλη με το νότιο τμήμα των ανατολικών τειχών μετατοπίστηκαν ανατολικότερα, και συνεπώς πιο μακριά από την Αψίδα, δημιουργώντας χώρο για τη κατασκευή του Ιπποδρόμου εντός των τειχών.

Κλείνοντας τη μεγάλη αυτή παρένθεση συμπεραίνουμε ότι στον αριθμό (15) πρέπει να βρισκόταν ο ναός “τοῦ πρωτοκλήτου τῶν ἀποστόλων Ἀνδρέου”  – με την προϋπόθεση φυσικά ότι ο ναός αυτός υπήρχε και τον 15ο αιώνα.

Επί της σημερινής Αγίου Δημητρίου στο (16) όπως έχουμε πολλές φορές αναφέρει βρισκόταν ο αυτοκρατορικός ανδριάντας της Στήλης των Όφεων ενώ στο (17) έχουμε μια πανύψηλη πυργοειδή αψίδα οξυκόρυφης στέγης, άγνωστης μέχρι σήμερα. Η θέση της είναι στη περιοχή που πιστεύεται ότι βρίσκονταν τα βυζαντινά ανάκτορα. Άραγε να ήταν μέρος του συγκροτήματος των ανακτόρων; Βορειότερα στον αριθμό (18) υπάρχει ένας μεγάλος περίβολος με ένα γωνιακό κτίσμα που καταλαμβάνει την βόρεια και την δυτική πλευρά του. Δεν υπάρχει είσοδος στη νότια ή στην ανατολική πλευρά ενώ το ισόγειο μοιάζει με πιλοτή. Δεν πρέπει να είναι μοναστήρι γιατί τότε θα υπήρχε ο ναός (το καθολικό) στο κέντρο του περιβόλου. Ίσως πρόκειται για διασωθέν παράρτημα του καταστραφέντος, όπως θα δούμε στη συνέχεια, βυζαντινού παλατιού. Στην ίδια περίπου θέση υπήρχε επί τουρκοκρατίας ο τεκές Εσκί Σαράϊ (τεκές Παλιού Παλατιού).

Ο τεκές Εσκί Σαράϊ μετά τον Μεγάλο Πόλεμο.

Σε κοντινή απόσταση, λίγο πιο νότια και κοντά στην πυργοειδή αψίδα, βρίσκεται ο ναός του Προφήτη Ηλία (19), ίσως καθολικό της Νέας Μονής ή κατ’ άλλους ναός του βυζαντινού παλατιού, το μετέπειτα τζαμί Εσκί Σαράϊ (τζαμί του Παλιού Παλατιού). Η τότε εξωτερική του μορφή δεν μας είναι γνωστή αλλά γνωρίζουμε πώς ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα.

Η βόρεια πλευρά του Προφήτη Ηλία με τη κρήνη…

…και η νότια πλευρά το 1889

β) Ο Ομφαλός και η εβραϊκή συνοικία

Περνώντας την Αγίου Δημητρίου προς νότο συναντούμε ένα μεγάλο άγνωστο κτίριο (20). Το κτίριο αυτό δεν πρέπει να είναι βασιλική γιατί, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο σχεδιαστής σ’ αυτές τις περιπτώσεις πρόσθετε ανατολικά την αψίδα του ιερού. Επειδή βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή του βυζαντινού παλατιού, ίσως να είχε κάποια σχέση με αυτό.

Νοτιότερα συναντάμε τη Παναγία Χαλκέων (21). Όπως αναφέρει η επιγραφή που είναι χαραγμένη στο μαρμάρινο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, ο ναός κτίστηκε το 1028 πάνω σε ειδωλολατρικό ιερό (ὁ πρην βέβηλος τόπος) από τον Χριστόφορο, ανώτερο αξιωματούχο της βασιλικής αυλής (πρωτοσπαθάριο) και διοικητή (κατεπάνω) της Λαγουβαρδίας (Νοτίου Ιταλίας – Λογγοβαρδίας) “αφιερόθη ο πρην βέβηλος τόπος εις ναόν περίβλεπτον της Θ(εοτό)κου παρά Χριστωφ(όρου) του ενδοξοτάτ(ου) βασιληκού (πρωτο)σπαθαρήου κ(αι) κατεπάνο Λαγουβαρδίας κ(αι) τις συνβίου αυτού Μαρίας κ(αι) Κατακαλίς μηνή Σεπτεμβρίο ηνδ(ικτιώνος) ιβ΄, έτι ςφλζ”.

Η Παναγία Χαλκέων όπως ήταν στις αρχές του περασμένου αιώνα. Χαμηλά αριστερά διακρίνεται μάλλον κτιστός αγωγός ύδατος που συνδέεται με ένα όρυγμα προς νότο.

Σε περγαμηνή του 1420 μια απόγονος μεγάλης θεσσαλονικιώτικης οικογένειας αφιέρωσε στη Μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους ένα μονύδριο (μικρή μονή) της περιοχής Ομφαλού : “τό ἐν τῇ γειτονίᾳ τοῦ Ὀμφαλοῦ διακείμενον πρός δύσιν καί μεσημβρίαν κείμενον τῆς παλαιᾶς πυρικαύστου Ἑβραΐδος… καί οἱονεί τῆς λεωφόρου μέσον...” που βρίσκονταν δηλαδή κοντά στη περιοχή του Ομφαλού και νοτιοδυτικά της εβραϊκής συνοικίας που είχε καεί, στα μέσα περίπου της Λεωφόρου (Γ.Ι. Θεοχαρίδης, Άγνωστα τοπογραφικά της Θεσσαλονίκης, 1963). Ο Θεοχαρίδης λοιπόν συμπεραίνει ότι “θέσις δια μίαν συνοικίαν παρά την Αγοράν υπάρχει μόνον εις την ανατολικήν ή δυτικήν πλευράν αυτής. Εις την δυτικήν όμως πλευράν και εις την περιοχήν του βυζαντινού ναού της σημερινής Παναγίας των Χαλκέων ευρέθη η δίγλωσσος ελληνοεβραϊκή επιγραφή παλαιοχριστιανικής εποχής, η οποία προδίδει τήν ποτε ύπαρξιν εβραϊκής Συναγωγής εις τήν θέσιν εκείνην”. Η εβραϊκή συνοικία λοιπόν βρισκόταν μάλλον στο νότιο και δυτικό τμήμα του Ομφαλού. Το 1169 ο γνωστός Εβραίος περιηγητής Βενιαμίν της Τουδέλα αναφέρει ότι τότε υπήρχε στην πόλη μια ευημερούσα κοινότητα 500 Εβραίων. Η πρώτη τριμελής αποστολή Θεσσαλονικέων στη Βενετία που έλαβε χώρα τον Ιούλιο του 1425 (Ραδινός, Χρυσολωράς και Γιάλκας) αναφέρει ότι οι Ιουδαίοι της πόλης όταν ήσαν πολυάριθμοι πλήρωναν χίλια υπέρπυρα φόρο το χρόνο. “Αλλά τώρα που έμειναν πολύ ολίγοι και ούτοι είναι πτωχοί ζητούν την χάριν από την Αυθεντίαν υμών να διατάξη να γίνη απογραφή των απομεινάντων και να εξετασθή και η οικονομική των κατάστασις και αναλόγως των δυνάμεων των να πληρώνουν” (Μέρτζιος, Μνημεία…). Η απόφαση του Δόγη Φόσκαρι ήταν να μειωθεί ο ετήσιος φόρος σε 800 υπέρπυρα για όσο διάστημα παραμείνουν κλειστές οι πύλες της πόλης. Στη δεύτερη αποστολή στη Βενετία με αιτήματα προς τον Δόγη, τον Ιούλιο του 1429, οι Θεσσαλονικείς επανέρχονται στο θέμα της φορολόγησης της εβραϊκής κοινότητας ζητώντας να μειώσει περαιτέρω τον φόρο υποταγής (trabuto) των 800 υπέρπυρων το χρόνο γιατί οι περισσότεροι έχουν ήδη φύγει: “τώρα πρέπει να πληρώνουν αναλόγως του αριθμού των απομεινάντων εν τη πόλει διότι δεν είναι δίκαιον όσοι παρέμειναν να πληρώνουν και δι’ εκείνους που έφυγαν“. Είναι άγνωστος ο αριθμός της εβραϊκής κοινότητας την εποχή της βενετοκρατίας αλλά υποθέτουμε ότι ακολούθησε τον ρυθμό μείωσης του γενικού πληθυσμού μετά τις αλλεπάλληλες συρράξεις του 14ου αιώνα (περίπου 40.000). Η μείωση του πληθυσμού (φυγή από την πόλη) συνεχίστηκε γοργά και κατά τη διάρκεια του αποκλεισμού από τον Μουράτ κατεβάζοντας περεταίρω τον αριθμό των κατοίκων.

Από που προέρχεται η λέξη ομφαλός; Κατά τον Παπαγεωργίου ομφαλός είναι το κέντρο της παλιάς πόλης, η περιοχή περί τον Άγιο Δημήτριο και την Αρχαία Αγορά (Π. Παπαγεωργίου, Μνημεία της εν Θεσσαλονίκη λατρείας του Αγίου Δημητρίου, 1908). Ο Θεοχαρίδης συμφωνεί ότι ο ανοιχτός χώρος στο κέντρο της παλιάς πόλης “προσωμοίαζε προς οπήν εντός μάζης συνωθουμένων οικιών και ηδύνατο προσφυώς να χαρακτηρισθή ως ομφαλός της πόλεως“. Νεότερα στοιχεία όμως δείχνουν ότι η λέξη ομφαλός προέρχεται μάλλον από τη λέξη φαλλός και τα φαλλικά δρώμενα του Διονύσου όπως μαρτυρεί έγγραφο της μονής Διονυσίου του 15ου αιώνα («πρός τῷ φάλλω (Φαλλῷ)· τοῦτο δε ἦν ἱερόν Διονύσου, ἔνθα τήν τῶν Φάλλων (Φαλλῶν) οἱ Ἕλληνες ἦγον ἀσχήμονα τελετήν, τήν φύσιν εκπομπεύοντες», Ν. Κ. Μουτσόπουλος, Οι εβραϊκές συνοικίες των Βρόχθων, Ρόγος και Ομφαλού, 1996). Πρόκειται δηλαδή για τον “πρην βέβηλον τόπον”  που σχετίζεται μάλλον με τη λατρεία του Διονύσου.

γ) Χαλκευτική στοά και Καταφυγή

Νότια της Λεωφόρου και σε μικρή απόσταση από την Παναγία Χαλκέων συναντούμε μια θολωτή στρογγυλή κατασκευή (22), δίπλα ένα ορθογώνιο κτίσμα (23) που τροφοδοτείται με αγωγό νερού από τη μεριά της Παναγίας Χαλκέων (21) και δεξιότερα μια χαμηλή κιονοστοιχία (24) ενδεικτικό της ύπαρξης εκεί στοάς.

Η θολωτή κυκλική κατασκευή είναι μια έκπληξη. Πρώτη φορά απεικονίζεται ολοκληρωμένα ένας τέτοιος κλειστός χώρος. Η προφανής συσχέτιση που μπορεί να γίνει είναι με κυκλικό χώρο θερμών λουτρών αρχαίου βαλανείου, το πυριατήριο (caldarium). Ένα παρόμοιο βρέθηκε αρκετά κοντά, στη νοτιοανατολική γωνία της αρχαίας αγοράς. Περιφερειακά, κολλητά με τον εξωτερικό τοίχο, υπήρχαν λουτήρες, κυκλικά ο ένας δίπλα στον άλλο, ενώ στο κέντρο βρισκόταν η πυρά με ένα χάλκινο λέβητα όπου ζεσταινόταν το νερό παράγοντας συγχρόνως και ατμό. Ψηλά στο κέντρο του θόλου υπήρχε ένα μικρό άνοιγμα που ανοιγόκλεινε για τη ρύθμιση της θερμοκρασίας. Ήταν μια αρχαία ελληνική τεχνική η οποία διαδόθηκε τη ρωμαϊκή εποχή ως θέρμες, στα ύστερα βυζαντινά χρόνια ως λουτρά ή λούσματα, για να επιστρέψει αργότερα με τους Οθωμανούς ως χαμάμ.

Άποψη του πυριατηρίου με τους πυέλους (πήλινες μπανιέρες) του βαλανείου στην αρχαία αγορά Θεσσαλονίκης (2ου π.Χ αιώνα).

Δίπλα στο πυριατήριο υπήρχε συνήθως ένα ορθογώνιο κτίσμα με την απαραίτητη υδατοδεξαμενή. Αφενός για την παροχή νερού στον διπλανό λέβητα και αφετέρου για τα ψυχρά λουτρά που βρίσκονταν χαμηλότερα από την δεξαμενή, σε σκαπτές υπόγειες στοές ώστε να υπάρχει φυσική ροή νερού από τη δεξαμενή στους κρουνούς των λουτήρων. Το συγκεκριμένο οίκημα απεικονίζεται με τον αριθμό (23). Ο αγωγός που τροφοδοτεί το οίκημα με νερό από τη μεριά της Παναγίας Χαλκέων είναι η σημαντική ένδειξη στο χάρτη που σηματοδοτεί τη χρήση του.

Σωζόμενες υπόγειες στοές λουτρού στη Βοιωτία

Στη Θεσσαλονίκη, μια από τις τέσσερις πρωτεύουσες της τετραρχίας, υπήρχαν αρκετά δημόσια λουτρά. Ποιος είναι ο λόγος που ώθησε τον σχεδιαστή να συμπεριλάβει το αρχαίο αυτό βαλανείο στα σημαντικά μνημεία της πόλης; Και πως διατηρήθηκε ένα τέτοιο βαλανείο για τόσους αιώνες, όταν γνωρίζουμε ότι η εικαζόμενη “αλουσία” της μεσοβυζαντινής περιόδου οδήγησε σε σταδιακή εγκατάλειψη και καταστροφή των βαλανείων; Θα πρέπει να υπήρχε ένας συγκεκριμένος λόγος. Και είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποφύγουμε τη σύνδεση με τα “Θαύματα του Αγίου Δημητρίου”.

Σύμφωνα με το κείμενο αυτό ο Άγιος δίδασκε στη περιοχή της  Χαλκευτικής Στοάς, δυτικά της Μεγαλοφόρου, μέσα στις υπόγειες καμάρες των διπλανών δημοσίων λουτρών (...συνευρισκομένων ἐκ δυσμῶν τοῦ τῆς πόλεως μεγαλοφόρου ἐν τῇ ἐκεῖσε Χαλκευτικῇ λεγομένῃ στοᾷ …. ὑπο τὰς τοῦ ἐγγὺς δημοσίου λουτροῦ ὑπογαίους καμάρας…). Εκεί συνελήφθη για να οδηγηθεί στον Μαξιμιανό Γαλέριο (και όχι Μαξιμιανό Ερκούλιο) που εκείνη τη στιγμή βρισκόταν στο Στάδιο, δυτικά της σημερινής βασιλικής του Αγίου Δημητρίου. Ο Γαλέριος, διώκτης των χριστιανών, διέταξε τη φυλάκιση του στις καμάρες θέρμανσης του διπλανού βαλανείου “…παρὰ τὸ στάδιον δημοσίου γειτνιῶντος βαλανείου περὶ τὰς τῶν ἐκεῖσε καμίνων φρουρεῖσθαι καμάρας…”. Στο σημείο εκείνο όπου φυλακίστηκε και θανατώθηκε κτίστηκε αργότερα ο περίλαμπρος ναός που φέρει το όνομα του. Τα δημόσια λουτρά με τις υπόγειες στοές όπου συνελήφθη, εικάζουμε ότι μεταμορφώθηκαν αργότερα σε προσκυνηματικό χώρο που ονομαζόταν Καταφυγή, προφανώς γιατί στις υπόγειες εκείνες στοές κατέφευγαν οι κυνηγημένοι χριστιανοί της εποχής για να ακούσουν το κήρυγμα του Δημητρίου. Ο χώρος αφιερώθηκε στη Θεοτόκο και φυλάσσονταν εκεί οι εικόνες της Παναγίας και του Αγίου Δημητρίου (Πελεκανίδης, Παρατηρήσεις τινές εις Συμεών Θεσσαλονίκης, 1960). Έτσι θα πρέπει να έγινε γνωστός ως ναός της Θεοτόκου της Καταφυγής. Με το όνομα αυτό αναφέρουν τον χώρο τόσο ο Γρηγόριος Παλαμάς (στοά τις ἐστιν ὑπόγειος ἐν τῷ ναῶ τῆς ἀειπαρθένου καί Θεομήτορος, ἦς Καταφυγή τό ἐπώνυμον) όσο καί ὁ Ἀρμενόπουλος ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι από εκεί ξεκινούσε η λιτανεία “διά της Λεωφόρου εκ της ούτω λεγομένης Καταφυγής (….) υπόγεω γάρ εἰσίν ἐνταῦθα στοαί). Από το σημείο αυτό άρχιζε η μεγάλη πομπή που σηματοδοτούσε τις πολυήμερες γιορτές του πολιούχου της πόλης όπως αναφέρει και ο Παλαμάς (ὅθεν (ἐκ τῆς Καταφυγῆς) ἔθος ἐστίν παλαιόν τῆς τόν μεγαλομάρτυρος πανηγύρεως τήν ἀρχήν δι’ ἔτους ποιεῖσθαι, κακεῖθεν διά τῆς λεωφόρου … ἀνιόντας ἐνθάδε (δηλ. εἰς τόν ναόν τοΰ Ἀγίου Δημητρίου) ταύτην (τήν πανήγυριν) ἀνύειν» (Α. Ξυγγόπουλος, Καταφυγή – Αχειροποίητος, 1960). Δηλαδή η πανήγυρις του Αγίου Δημητρίου άρχιζε με πομπή που ξεκινούσε από τον ναό της Καταφυγής, δηλαδή το σημείο σύλληψης του, συνέχιζε επί της Λεωφόρου (σημερινής Εγνατίας) και στη συνέχεια, περνώντας από την Αχειροποίητο, ανηφόριζε στον ναό του Αγίου Δημητρίου, το σημείο του μαρτυρικού του θανάτου. Η πομπή αναπαριστούσε κατά κάποιον τρόπο την πορεία του αιχμαλωτισμένου Δημητρίου από τις υπόγειες στοές της καταφυγής, στις κάμαρες θέρμανσης του βαλανείου.

Η κυριαρχούσα άποψη τοποθετεί τη Χαλκευτική στοά και τα λουτρά βορειοδυτικά της Παναγίας Χαλκέων. Με άλλα λόγια, ο ναός της Καταφυγής, τα λουτρά δηλαδή με τις υπόγειες στοές που μετατράπηκαν σε προσκύνημα, βρίσκονταν μεταξύ της Παναγίας Χαλκέων και της σημερινής Αγίου Δημητρίου. Παραδόξως, σήμερα θεωρούμε ότι η πομπή του μαρτυρίου αντί να ανηφορίσει στην Αγίου Δημητρίου που οδηγούσε κατευθείαν στον ομώνυμο ναό, έκαμνε ένα μεγάλο κύκλο κατηφορίζοντας πρώτα στη Λεωφόρο, τη σημερινή Εγνατία, συνέχιζε μετά ανατολικά προς την Αχειροποίητο και κατόπιν ανηφόριζε προς τη βασιλική του Αγίου. Μια πορεία για την οποία δεν υπάρχει καμιά λογική εξήγηση. Δεν υπήρχε κανένας λόγος οι δεσμοφύλακες να έκαναν μια τέτοια τριπλάσια σε μήκος πορεία για να παρουσιάσουν τον Δημήτριο στον Γαλέριο. Θα είχαν επιλέξει την πιο σύντομη οδό.

Οι δύο εναλλακτικές πορείες της πομπής: με πράσινο χρώμα (Ι) το αρχαίο στάδιο, (ΙΙ) το βαλανείο δίπλα στο στάδιο, (ΙΙΙ) Παναγία Χαλκέων, (IV) η εκτιμώμενη θέση της Χαλκευτικής στοάς και της Καταφυγής (λουτρών) σύμφωνα με τον χάρτη. Κατά τον Παλαμά η πομπή ξεκινούσε από τα υπόγεια λουτρά με κατεύθυνση ανατολικά επί της Λεωφόρου και μετά ανηφόριζε προς τον Άγιο Δημήτριο, τόπο του βαλανείου και θανάτωσης του. Με κόκκινο κύκλο η επικρατούσα άποψη για τη θέση των λουτρών. Με συνεχή κόκκινη γραμμή η πορεία όπως πιστεύεται σήμερα· με διακεκομμένη κόκκινη γραμμή η προφανής διαδρομή του αιχμαλωτισμένου Δημητρίου προς το στάδιο και το βαλανείο αν τα λουτρά αιχμαλωσίας ήταν ΒΔ της Χαλκέων.

Τα πράγματα αλλάζουν δραματικά αν τα λουτρά δεν βρίσκονταν βορειοδυτικά της Παναγίας Χαλκέων αλλά νότια αυτής. Αν δηλαδή η Χαλκευτική στοά και τα διπλανά δημόσια λουτρά βρίσκονταν κοντά μεν στη Παναγία Χαλκέων, αλλά στην απέναντι πλευρά της Λεωφόρου, κάπου στο βόρειο μισό της σημερινής φαρδιάς Εγνατίας. Σε μια τέτοια περίπτωση η κιονοστοιχία (24) θα όριζε την Χαλκευτική στοά και ο αριθμός (23) τα δημόσια λουτρά όπου έγινε η σύλληψη του Δημητρίου. Το κτίσμα των λουτρών με τις υπόγειες στοές θα αποτελούσε ουσιαστικά το μνημείο που σηματοδοτούσε την έναρξη του μαρτυρίου του Αγίου και αργότερα της πομπής, η οποία θα διέτρεχε για λίγο την Λεωφόρο πριν πάρει την ανηφόρα για τον τόπο του μαρτυρικού του θανάτου. Σε μια τέτοια περίπτωση τα λουτρά θα είχαν γίνει προσκυνηματικός χώρος για τους πιστούς που ονομάστηκε ναός της Καταφυγής. Δεν πρέπει δηλαδή να ήταν ένας κλασικός ενοριακός ναός αλλά απλά τόπος προσκυνήματος με τις εικόνες της Παναγίας και του Αγίου Δημητρίου. Σε αυτή τη περίπτωση θα ήταν σημαντικό το μνημείο να παραμείνει στην αρχική του μορφή, χωρίς μεταβολή ή αλλοίωση της εσωτερικής ή εξωτερικής του αρχιτεκτονικής. Για τον λόγο αυτό μάλλον το βαλανείο με τις υπόγειες στοές είχε διατηρηθεί όταν τα υπόλοιπα βαλανεία είχαν καταστραφεί στα μεσοβυζαντινά χρόνια. Ας σημειώσουμε επίσης ότι όλη η ευρύτερη περιοχή πήρε με τα χρόνια το όνομα Καταφυγή. Αυτό τουλάχιστον συνάγουμε από το αρχείο Νο 4 της Μονής Δοχειαρίου στο οποίο αναφέρεται αγοραπωλησία ακινήτων στη περιοχή της Καταφυγής το 1117 (επτά ηνωμένα ανωγεωκατώγαια εργαστήρια κατά την ρεγεώνα της Καταφυγής, Actes de Docheiariou n° 4, 28).

δ) Το παλάτι και το διοικητικό κέντρο

Πιο νότια ξεχωρίζει ο ναός του Αγίου Μηνά (S Minae – 25) στο εσωτερικό ενός μεγάλου περιβόλου. Ο ναός έχει ένα περίστωο με πολλά τόξα στο δυτικό και νότιο μέρος του. Στο βορειοανατολικό άκρο του περιβόλου παρατηρούμε έναν “μάκρωνα” δηλαδή μακρά στοά “όπου ευρίσκοντο τα κελλία των υπηρετούντων εις τον ναόν κληρικών” (Στίλπων Κυριακίδης, Έγγραφα Μονής Διονυσίου αφορώντα ναούς Θεσσαλονίκης, 1956). Στο (26) έχουμε ένα κτίριο που πιθανότατα συνδέεται με την διοίκηση της πόλης· ίσως το κτίριο του στρατιωτικού διοικητή, του Καπετάνιου (Capitano), που ανήκε στη μονή Βλατάδων και για το οποίο δεν πλήρωνε το νοίκι. Άραγε από εκεί να προερχόταν η έχθρα των μοναχών της Μονής προς τους Βενετούς; Τα (27) και (28) όπως έχουμε ήδη αναφέρει είναι ιδίου τύπου μακρόστενα κτίρια όπως το (10). Θα πρόκειται λοιπόν για εμπορικές αποθήκες του λιμανιού.

Το (29) είναι το μεγάλο φρούριο – κάστρο της Αποβάθρας ενώ το (30) είναι άγνωστο κτίριο που μοιάζει με ιταλική Λότζια, δηλαδή τον χώρο συγκέντρωσης των ευγενών και αρχόντων όπου συζητούσαν τα διάφορα θέματα πολιτικού, κοινωνικού ή οικονομικού ενδιαφέροντος. Εδώ μάλλον γίνονταν και οι εβδομαδιαίες συναντήσεις των δώδεκα αντιπροσώπων του λαού της Θεσσαλονίκης με τον Δούκα και τον Καπετάνιο. Οι δώδεκα αντιπρόσωποι, πιο γνωστοί ως “δωδεκάδα” επί τουρκοκρατίας, ήταν προφανώς η βυζαντινή σύγκλητος ή γερουσία της πόλης (Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.1, Θεσσαλονίκη, 1974). Στη πλατεία μπροστά από τη Λότζια γινόταν το εμπόριο υφασμάτων για ένδυση. Υπάρχει σχετικό αίτημα των Θεσσαλονικέων προς τον Δόγη της Βενετίας το 1425 “να κόπτωνται μόνον εις το ωρισμένον μέρος ως είναι παλαιά συνήθεια και αν ευρεθή κανείς που να κόπτη ρούχα εις άλλο μέρος να τω επιβάλληται το πρόστιμον των 25 υπερπύρων” (Μέρτζιος, Μνημεία…). Πρόκειται για τη πλατεία που ονομάζεται Λότζια μας πληροφορεί ο μεγάλος Οθωμανός εγκυκλοπαιδιστής Κατίμπ Τσελεμπί  ο οποίος επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη περί το 1650 και είδε να γίνεται το εμπόριο υφασμάτων ακόμη εκεί. Κατανoούμε τον λόγο κοπής των υφασμάτων αποκλειστικά εκεί από το σκεπτικό της απόφασης του Δόγη “να μη κόπτουν άλλοι τα ρούχα παρά μόνον οι Θεσσαλονικείς και εις το προς τον σκοπόν τούτον ωρισμένον μέρος“. Ήταν λοιπόν θέμα μονοπωλιακής πρακτικής.

Βενετική Λότζια ίδιας εποχής στη Κροατία

Το κτίριο με τον αριθμό (31) είναι το Τριβουνάλιο (Tribunale – 31), το δικαστικό μέγαρο δίπλα στα θαλάσσια τείχη. Δεν θα πρέπει το δεδομένο κτίριο να είναι το τριβουνάλιο όπου δικάστηκε, καταδικάστηκε και θανατώθηκε, σύμφωνα με τη παράδοση, ο υπηρέτης του Δημητρίου, Λούπος. Αυτό ίσως ήταν κοντά στο ρωμαϊκό ανάκτορο στη σημερινή πλατεία Ναβαρίνου όπως είναι πιο λογικό. Λίγο πιο πάνω από το τριβουνάλιο συναντάμε το Palazzo del Duca (32), το ανάκτορο του δεσπότη Ανδρόνικου στο οποίο εγκαταστάθηκε ο βενετός Δούκας μετά την απόκτηση της πόλης.

Για την ύπαρξη αυτοκρατορικού παλατιού στην Θεσσαλονίκη δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Το μαρτυρεί άλλωστε επιστολή του μητροπολίτη Κερκύρας Μπαρδάνη προς τον Πατριάρχη Γερμανό Β’ το 1226-7 όπου αναφέρεται ότι στο αυτοκρατορικό παλάτι της Θεσσαλονίκης και ο τελευταίος υπηρέτης γνωρίζει γραφή και ανάγνωση και ότι οι άνθρωποι των γραμμάτων είναι τόσοι όσοι και οι στρατιωτικοί (ἐν τῇ βασιλευούσῃ Θεσσαλονίκῃ… ἴστωσαν ὡς ό μικρότερος ἐν τῇ παρ’ ἡμίν κραταιᾷ βασιλείᾳ λελόγωται και ὡς ἐν ὃπλοις παντοίοις κεκόσμηται τὰ ανάκτορα, οὓτω δὲ καὶ τοῖς περὶ τὸ λέγειν καὶ γράφειν δεινοῖς ἐγκαθώπλισται). Η θέση των ανακτόρων όμως νότια της Λεωφόρου εκπλήσσει γιατί βρίσκεται σε αντίθεση με τα έως σήμερα γνωστά. Πράγματι, η τοποθεσία του βυζαντινού παλατιού θεωρείται ότι βρισκόταν βορειοδυτικά, στη περιοχή του Προφήτη Ηλία (19). Ο ναός μετατράπηκε επί τουρκοκρατίας σε τζαμί με το όνομα Εσκί Σαράϊ Τζαμί, δηλαδή Τζαμί του Παλιού Παλατιού, γνωστού και ως Σαραϊλή τζαμί από όπου ίσως να προήλθε και το όνομα Ηλίας. Λίγο πιο πάνω ήταν ο τεκές Εσκί Σαράϊ όπως έχουμε ήδη δείξει. Η γύρω περιοχή ονομαζόταν στα τουρκικά Μπαλαάτ που προέρχεται από τη λέξη Παλάτι. Όλα αυτά τα στοιχεία συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι το βυζαντινό παλάτι βρισκόταν εκεί. Πως λοιπόν ο χάρτης τοποθετεί το παλάτι νότια της Λεωφόρου; Μια εξήγηση ίσως μας δίνει η ανάλυση της κατάστασης της πόλης τον 14ο αιώνα.

Σύμφωνα με τον Καντακουζηνό, το καλοκαίρι του 1342 οι Ζηλωτές αφού πήραν την εξουσία κατέστρεψαν τις οικίες των πλουσίων της πόλης, “των δυνατών“, οι οποίοι με επικεφαλής τον στρατιωτικό διοικητή (πρωτοστράτωρα) Θεόδωρο Συναδινό, τράπηκαν σε φυγή στο Γυναικόκαστρο (κοντά στο Κιλκίς) “…οἱ Ζηλωταί τήν πόλιν ποιησάμενοι, ἐτράπησαν εἰς τάς οἰκίας τῶν φυγάδων καί αὑτάς καθῄρουν καί τάς οὐσίας διήρπαζον…”. Σίγουρα θα κατέστρεψαν και το κατ’ εξοχήν σύμβολο της εξουσίας του Καντακουζηνού, το βυζαντινό παλάτι, τον τόπο διαμονής του Διοικητή της πόλης, του πρωτοστράτωρα Συναδινού. Ο Γρηγόριος Παλαμάς στην πρώτη του ομιλία ως Μητροπολίτης της πόλης το 1350 αναρωτιέται “Τίνες γάρ οἱ τήν πόλιν ἐπιτρέχοντες, έσθ’ ὅτε καί τούς οἴκους καταστρέφοντες καί τά ἐν τοῖς οἴκοις διαρπάζοντες καί σύν πολλῇ μανίᾳ τούς τῶν οἴκων δεσπότας ῥινηλατοῦντες καί κατ’ αὑτῶν φονῶντες ἀνηλεῶς τε καί ἀπανθρώπως;”  Με την λήξη λοιπόν της επανάστασης των Ζηλωτών το 1349 το βυζαντινό παλάτι πρέπει να ήταν ένα ερείπιο.

Στη συνέχεια όμως ήρθαν και διέμειναν στην πόλη μέλη της βασιλικής οικογένειας με πρώτη την αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα το 1351 και το γιο της αυτοκράτορα Ιωάννη Ε’. Πού διέμειναν αφού το παλάτι είχε καταστραφεί; Είτε κατασκευάστηκε ένα νέο στη θέση του παλιού είτε επελέγη ένα άλλο παλαιολόγειο μέγαρο ως βασιλική αυλή. Απίθανο όμως να κατασκευάστηκε νέο παλάτι λόγω στενότητας χρημάτων μετά την τριακονταετή αναταραχή και τους πολυδάπανους εμφύλιους πολέμους. Άλλωστε η Παλαιολογίνα υποθήκευσε στη Βενετία ακόμη και τα βασιλικά τιμαλφή (κόσμια της βασιλείας) έναντι του ευτελούς για την αξία τους ποσού των 30.000 χρυσών δουκάτων. Συνεπώς θα πρέπει να είχε επιλεγεί ένα άλλο μέγαρο παλαιολόγειας ιδιοκτησίας ως αυτοκρατορικό παλάτι. Αυτό χωρίς αμφιβολία είναι το επονομαζόμενο Παλάτι του Δούκα. Το παλιό βυζαντινό παλάτι δεν ανοικοδομήθηκε ποτέ και πιθανότατα τα υπολείμματα του έγιναν οικοδομικά υλικά για την κατασκευή της Νέας Μονής, την επιδιόρθωση των τειχών και αργότερα την τροποποίηση του Προφήτη Ηλία σε τζαμί.

Λίγο πιο πάνω συναντούμε ένα τεράστιο μέγαρο με τον αριθμό (33). Για να βρίσκεται στον χάρτη σίγουρα ξεχώριζε και για τον όγκο του αλλά και για την ιστορία του. Στις μεγάλες πόλεις του Βυζαντίου δεν ήταν σπάνια μεγάλα οικοδομήματα που καταλάμβαναν ολόκληρα τετράγωνα με εσωτερική αυλή. Σύμφωνα με τον Γιάννη Ταχόπουλο μια αυλή “έχει από όλες τις πλευρές της κτίσματα… εργαστήρια και καταστήματα τα οποία μπορούν να ενοικιάζονται”..και οι οποίες “συνιστούν μια οικονομική ενότητα και συχνά ξεχωριστή ιδιοκτησιακή μονάδα” (Οι βυζαντινές αυλές και αστικά σπίτια). Πρόκειται λοιπόν για μια αριστοκρατική βυζαντινή “αυλή”. Μια “αυλή” όμως που ήταν ίσως το ογκωδέστερο οικοδόμημα στη πόλη για να έχει αποτυπωθεί στον χάρτη. Γνωρίζουμε ότι μια σημαντική αυλή είχε γίνει το μήλον της έριδος μεταξύ δύο Μονών της Θεσσαλονίκης οι οποίες είχαν προσφύγει στη σοφία του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ για να βρουν το δίκιο τους. Αυτό τουλάχιστον αναφέρει το πρόσταγμα του Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου, του Μαρτίου 1415, σχετικό με ένα παλαιολόγειο μέγαρο, που ονομάζεται “αυλή του Συργή”. Ποιός ήταν όμως ο ιδιοκτήτης “Συργής” που έδωσε το όνομα του στο μεγάλο αυτό ακίνητο που διεκδικούσαν οι δυο μονές;

Το διοικητικό και εμπορικό κέντρο την εποχή των Βενετών: (30) Λότζια, (31) Τριβουνάλιο, (32) Παλάτι του Δούκα και (33) “Αυλή του Συργή”.

Πρόκειται για τον σιρ – Γκυ (ντε Λουζινιάν — sire Guy de Lusignan) γνωστού στη τότε επικράτεια ως ‘Συργή’. Η “αυλή” περιγράφεται στο πρόσταγμα ως μεγάλο σύνολο ενοικιαζομένων διαμερισμάτων και καταστημάτων “…μετά πάντων τῶν ἐν αὑτῇ ἐμφυτευματικών οἰκημάτων καί ἐργαστηρίων τῶν πρός τήν ἐκεῖσε ὀδόν δημοσίαν ἀφορώντων κατά μεσημβρίαν τῆς τοιαύτης αὐλῆς” (Actes de Lavra, Tome III, 1970). Βρισκόταν λοιπόν σε περιοχή της πόλης που είχε εμπορικό ενδιαφέρον, εργαστήρια, διαμερίσματα και καταστήματα στη νότια οδό, τα νοίκια των οποίων απέφεραν πολλά έσοδα στον ιδιοκτήτη. Οι δυο μονές που το διεκδικούσαν ήταν η γυναικεία Μονή Αγίων Αναργύρων και η Νέα Μονή. Η απόφαση του αυτοκράτορα ήταν σολωμόντεια: έδωσε σε κάθε μονή το 50% του κτιρίου (ἡ δε εἰρημένη αὐλή ὡς ἔχει νῦν μερισθῇ κατά πάντα καί τήν μέν ἡμίσειαν ἔχῃ ἡ μονή τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων, τήν δέ ἑτέραν ἡμίσειαν ἡ σεβασμία Νέα Μονή ὑπέρ ψυχικῆς μνήμης τῶν εἰρημένων προγόνων τῆς βασιλείας μου). Για να κατανοήσουμε το πως αυτές οι δυο μονές έφτασαν να διεκδικούν το προσοδοφόρο αυτό κτίσμα θα πρέπει να πούμε πρώτα με δυο λόγια πως και πότε απέκτησε το μεγάλο αυτό ακίνητο ο Συργής.

Ο Συργής ήταν γιος του Αμωρί της Κύπρου και της Ισαβέλλας της Αρμενίας (Κιλικία) αδελφής της αυτοκράτειρας Ρίτας – Μαρίας. Η Ρίτα – Μαρία κάλεσε από την Κιλικία τον νεαρό ανιψιό της στην Κωνσταντινούπολη περί το 1317 όταν ξέσπασαν επεισόδια μεταξύ των ευγενών της Αρμενίας και τον πάντρεψε με μια ξαδέλφη του στρατηγού Ιωάννη Καντακουζηνού. Στον εμφύλιο παππού Ανδρόνικου Β’ – εγγονού Ανδρόνικου Γ’, ο Γκυ πήρε το μέρος του εγγονού και ξαδέλφου του. Με την νίκη του τελευταίου το 1328 ανταμείφθηκε διοριζόμενος στρατηγός και διοικητής Σερρών και Ανατολικής Μακεδονίας. Μετά τον πρόωρο θάνατο της συζύγου του, παντρεύτηκε για δεύτερη φορά το 1331/32 την Θεοδώρα Συργιάναινα, κόρη του ελληνοκουμάνου Συργιάννη Παλαιολόγου του Φιλανθρωπηνού. Μαζί της απέκτησε μια κόρη στην οποία έδωσε το όνομα της μητέρας του (Ισαβέλλα). Ο Συργιάννης, ένας επιδέξιος συμφεροντολόγος, είχε ονομαστεί μετά τον εμφύλιο πόλεμο διοικητής Θεσσαλονίκης, Δυτικής Μακεδονίας και Ιλλυρίας. Ο Συργής και ο Συργιάννης είχαν την αμέριστη εύνοια και υποστήριξη της μητέρας του αυτοκράτορα Ρίτας – Μαρίας η οποία διέμενε από το 1320 στη Θεσσαλονίκη. Κατά ανεξήγητο τρόπο, η Ρίτα – Μαρία, υιοθέτησε τον Συργιάννη. Μια ρεαλιστική και λογική υπόθεση (Tantsis, Un palais paléologue à Thessalonique, 2014) θέλει το παλάτι αυτό να περνά με τον γάμο από τους Παλαιολόγους στον “Συργή” σαν προίκα από τον δεύτερο γάμο του και λογικά μετά από αυτόν στην κόρη του Ισαβέλλα. Η Άννα Παλαιολογίνα, κατά παράδοξο και ίσως αυθαίρετο τρόπο, δώρισε το 1360 την “αυλή του Συργή” στη γυναικεία Μονή Αναργύρων όπου και μόνασε στα τελευταία χρόνια της ζωής της. Τη δωρεά αυτή επικύρωσε μάλιστα με χρυσόβουλο ο γιος της Ιωάννης Ε’. Ο γιος αυτού όμως, ο Μανουήλ Β’, δέχτηκε να επιστρέψει η αυλή στη νόμιμη κληρονόμο, την Ισαβέλλα, που στο μεταξύ είχε παντρευτεί τον δεσπότη του Μυστρά Μανουήλ Καντακουζηνό, γιο του στρατηγού Ιωάννη Καντακουζηνού. Μετά τον θάνατο της χήρας και άτεκνης Ισαβέλλας, ο Μανουήλ δώρισε με χρυσόβουλο την αυλή στη Νέα Μονή. Έτσι υπήρχαν δυο μονές με χρυσόβουλα ιδιοκτησίας. Ο Μανουήλ περνώντας από τη Θεσσαλονίκη το 1415, έκανε αποδεκτό το αίτημα της μονής Αναργύρων να διορθωθεί η εις βάρος της αδικία, πράγμα που έγινε με το περίφημο πρόσταγμα δίνοντας το 50% σε κάθε μονή για τη ψυχή των προγόνων του.

ε) Η Στοά των Ειδώλων (Μαγεμένες)

Διασχίζοντας προς βορρά την Λεωφόρο, ερχόμαστε μπροστά σε μια νέα έκπληξη. Η περίφημη Στοά των Ειδώλων (Collone – 34), οι Μαγεμένες, δεν ήταν απλά μια ευθύγραμμη σειρά πέντε κιόνων με τέσσερις σωζόμενους πεσσούς αλλά ένα συγκρότημα με οκτώ κίονες και ίσο αριθμό πεσσών. Οι τρεις επί πλέον κίονες σχημάτιζαν ορθή γωνία με τους μέχρι το 1864 σωζόμενους πέντε. Κάτι τέτοιο είχαμε εκτιμήσει στη προ ετών ανάρτηση “Μαγεμένες, έρως θεών και ανθρώπων”. Το μνημείο δεν ήταν παράλληλο ή κάθετο προς την Εγνατία αλλά σχημάτιζε οξεία γωνία προς αυτήν με σχεδόν ακριβή προσανατολισμό ανατολής – δύσης όπως έχουμε δείξει.

Σπάνια φωτογραφία των Ειδώλων (νότια πλευρά): αριστερά ο ερωτοχτυπημένος Δίας υπό μορφή αετού αρπάζει τον Γανυμήδη, στη συνέχεια ένας Διόσκουρος και παραδίπλα η νύμφη Αύρα. Η Νίκη δεξιά δεν φαίνεται.

Με βάση τη διάταξη αυτή δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί είσοδος στον χώρο της ρωμαϊκής αγοράς η οποία ήταν παράλληλη προς την Λεωφόρο. Θα πρέπει να ήταν είτε ένα αυτοτελές μνημείο, μέρος του οποίου αποτελούσαν οι οκτώ κίονες, είτε είσοδος σε χώρο στον οποίο αναφέρεται η χαραγμένη στο υπέρθυρο της Παναγίας Χαλκέων επιγραφή ως “ο πρην βέβηλος τόπος”. Και στις δύο περιπτώσεις τίθενται φυσικά θεμελιώδη ερωτηματικά. Με τι θα μπορούσε να μοιάζει ένα αυτοτελές μνημείο; Την απάντηση ίσως δίνει ένα παρόμοιο έργο της ίδιας ακριβώς εποχής, τέλη 2ου με αρχές 3ου αιώνα, στο Μπορντώ της Γαλλίας. Πρόκειται για τους στύλους της Τουτέλ κτίσμα μεγαλύτερων διαστάσεων.

Οι στύλοι της Τουτέλ (Piliers de Tutelle) σε γκραβούρα του 1669

Η αλήθεια βρίσκεται σίγουρα θαμμένη βαθιά μέσα στο χώμα της Αρχαίας Αγοράς.

Η εκτιμώμενη θέση των Ειδώλων στη σημερινή πλατεία

Στο (35) βρίσκεται ένα μικρό οίκημα το οποίο ίσως είναι συναγωγή της “παλαιάς πυρικαύστου Έβραΐδος” του Ομφαλού και στο (36) μια στρογγυλή κρήνη – ποτίστρα ζώων. Ανατολικότερα είναι η Αχειροποίητος (51) με χαμηλό περίβολο και μεταξύ τους ένα οικοδόμημα (52) αρκετά μεγάλων διαστάσεων που κατά πάσα πιθανότητα είναι βυζαντινά λουτρά.

Πράγματι, στο σημείο αυτό ο Tafrali σημειώνει μεγάλη υπόγεια κινστέρνα νερού. Όπως αναφέρει ο Ξυγγόπουλος, σε ανασκαφές που έγιναν το 1949 από τον Πελεκανίδη στην περιοχή της Αχειροποιήτου βρέθηκαν κτιριακά λείψανα με στοά “αγνώστου προορισμού οικοδομήματος”. Οι καμάρες που βρέθηκαν οδήγησαν τον Πελεκανίδη στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για την Καταφυγή πράγμα που ανέτρεψε με επιχειρήματα ο Ξυγγόπουλος. Ίσως να πρόκειται για την οικοδομή αυτή. Η αρχιτεκτονική του κτιρίου μοιάζει πολύ με αυτή των βυζαντινών λουτρών της άνω πόλης (43) που θα συναντήσουμε στη συνέχεια.

στ) Άνω Πόλη και Ακρόπολη

Προχωρώντας βόρεια συναντάμε τον ναό του Αγίου Δημητρίου (S. Demetrio – 37) στο εσωτερικό ενός ψηλού περιβόλου με δύο εισόδους: μία δυτική και μία μεγαλοπρεπή νότια την οποία ο σχεδιαστής παρουσιάζει αρκετά μεγαλύτερη από αυτή των Αγίων Αποστόλων. Στη νοτιοανατολική γωνία του περιβόλου διακρίνεται ένα διώροφο οίκημα που αποτελεί μέρος του εκκλησιαστικού συγκροτήματος, ίσως ο μάκρωνας για την διαμονή των κληρικών. Στη βoρειοδυτική πλευρά και κολλητά με τον ναό υπάρχει ένα άλλο κτίσμα στη θέση περίπου που τοποθετούν τόσο οι Τεξιέ και Πουλάν (Byzantine architecture illustrated by examples of edifices erected in the East during the earliest ages of christianity — London, 1864) όσο και οι Ντήλ, Λετουρνώ και Σαλαντέν (Les Monuments chrétiens de Salonique, Paris, 1918) τον τάφο του Αγίου. Τον ίδιο χώρο σημειώνει και ο Παπαγεωργίου ως σημείο της ταφής (“κείται εντός Τουρκικής κατοικίας…εις την οποίαν εισέρχεταί τις δια στενωτάτης διόδου“, Μνημεία της εν Θεσσαλονίκη λατρείας του μεγαλομάρτυρος αγίου Δημητρίου, 1908).

Σχέδιο του δυτικού μέρους του ναού του Αγίου Δημτρίου με τον τάφο του στον κύκλο  (Τεξιέ και Πουλάν, 1864).

Στη συνέχεια ανηφορίζουμε προς τη μονή Βλατάδων (S Blateo – 38)  όπου παρατηρούμε τα κελιά των μοναχών στο νοτιοδυτικό άκρο (μάκρωνας).

Ο μάκρωνας της μονής το 1917

Η νότια όψη της μονής όπως είναι σήμερα

Με εξαίρεση τη νότια πλευρά του περιβόλου οι άλλες πλευρές είναι φτιαγμένες μάλλον με φράχτη από ξύλινους πασσάλους.

Στο σημείο αυτό ας αναφέρουμε το σχετικό απόσπασμα από το  ‘Χρονικόν περί της Τούρκων Βασιλείας’ του λόγιου του 16ου αιώνα Ιέρακος όπως το παραθέτει ο Παπαγεωργίου στη μελέτη “Η εν Θεσσαλονίκη μονή των Βλαταίων και τα μετόχια αυτής, 1899”:

“Τότε τινὲς τῶν μοναχῶν λέγω τῶν ρακενδύτων
ἐκ τῶν Βλατέων τῆς μονῆς, ἐντὸς αὐτοῦ οἰκοῦντες,
κατέγραψαν, ἐδήλωσαν ἅπαντα τῷ σουλτάνῳ,
γράφουσι δὲ καὶ λέγουσιν “ὦ κύριε σουλτάνε,
ὡς εἴ σοι ἐστι βουλητὸν ἄρξαι Θεσσαλονίκης,
λαβεῖν καὶ ταύτην καὶ ἡμᾶς καὶ πάντας τοὺς ἐν πόλει,
τοὺς ὑδροχόους ἔκκοψον σωλῆνας Χορτιάτου
δίψῃ πιεζομένων δὲ πάντων καὶ ἀπορίᾳ,
ἀκόντων τελεσθήσεται ὅπερ ποθεῖς γενέσθαι.
Ὅρος Χορτιάτης ἔστι δὲ κείμενον ὑπὲρ ταύτης,
ἐξ οὗ τῇ πόλει ἄριστον ὕδωρ ἡδὺ εἰσρέει.
Σουλτάνος οὖν ἀκηκοὼς τοῦτο, ὑπερησθείς τε
ἐπιχειρεῖ ὡς ἐν ταὐτῷ τῷ πράγματι καὶ ἔργῳ,
ὡς τὴν ὁδὸν οἱ μοναχοὶ ἐδίδαξαν πρὸς τοῦτον᾽
καὶ ταύτην ἐχειρώσατο ὡς καλιὰν στρουθίων,
ὡς ὀρταλίχων φωλεὸν ἄνευ μητρὸς μεινάντων,
ἤτοι ἀγάπης καθαρᾶς μὴ οὔσης ἐν τοῖς ἔνδον.
Τότε τζαούσην φύλακα καθίστησι φυλάττειν
τοὺς ἐν μονῇ μονάζοντας, προδώσαντας τὴν πόλιν
Τζαούσης δὲ τὴν σήμερον αὗτ’ ἡ μονὴ καλεῖται
ἵνα μηδεὶς ἐκ τοῦ στρατοῦ τοὺς μοναχοὺς ταράξη
ὅθεν καὶ ἀτελεῖς εἰσιν ἄχρι τοῦ νῦν ἐκ Τούρκων,
τὸ ἔργον μνημονεύοντες τῶν μοναχῶν τῶν πάλαι”.

Άραγε αυτή η προδοσία να οφείλεται στη μη πληρωμή από τους Βενετούς των ενοικίων των οικοδομών που ανήκαν στη μονή όπως είδαμε στην αρχή της μελέτης αυτής; Το σίγουρο είναι ότι η ανανέωση των οθωμανικών προνομίων που έχαιρε η μονή γινόταν ανελλιπώς από όλους τους σουλτάνους.

Ανατολικότερα βρίσκουμε τη κτιστή κινστέρνα της Άνω Πόλης (39) η οποία τροφοδοτούσε με νερό όλη τη Θεσσαλονίκη με εξαίρεση τις δυτικές συνοικίες. Κατά τον Tafrali το νερό ερχόταν με αγωγό που διέτρεχε το ανατολικό εξωτερικό τείχος της Ακρόπολης και εισερχόταν στη πόλη δίπλα από την Πύλη της Άννας Παλαιολογίνας. Προερχόταν από τις πηγές του Χορτιάτη κοντά στη Μονή του Χορταΐτη. Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Παπαγεωργίου “αἱ πρῶται καί μέγισται ἐντός τῆς πόλεως ὑδάτων δεξαμεναί εἶναι ἱδρυμέναι πλησίον τῶν τειχῶν καί τἀς δεξαμενάς ταύτας ἐφύλαττον μοναί, πρός ἀνατολάς μέν ἡ τῶν Βλατάδων μονή, πρός δυσμάς δε ἡ τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων”. Η κινστέρνα είναι σήμερα καταγεγραμμένη στον Κατάλογο των Κηρυγμένων Αρχαιολογικών χώρων και Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού.

Η Ακρόπολη είναι γεμάτη από κωνοειδείς στρατιωτικές σκηνές των φρουρών της πόλης (75). Στο κέντρο δεσπόζει ένα κτιριακό συγκρότημα το οποίο έχει μπροστά του τρεις ψηλούς κίονες που σχηματίζουν δύο μεγάλα τόξα (72) – να ήταν άραγε η γυναικεία μονή των Αγίων Αναργύρων; Τα κτίσματα  (70), (73) και (74) δεν είναι δυνατόν να ταυτοποιηθούν. Στην Ακρόπολη υπάρχει ακόμη και σήμερα μια τεράστια σκαπτή βυζαντινή κινστέρνα η οποία όμως δεν σημειώνεται στον χάρτη. Γνωρίζουμε βέβαια ότι ήταν ήδη ανενεργή από την εποχή της άλωσης των Νορμανδών το 1185. Όπως εξηγεί ο τότε μητροπολίτης Ευστάθιος, η πλήρωση της κινστέρνας με νερό από τον Χορτιάτη έγινε πριν στεγνώσει καλά το επίχρισμα με υδραυλικό κονίαμα με αποτέλεσμα να διαβρωθεί και να αδειάσει η δεξαμενή. Φαίνεται ότι το πρόβλημα δεν είχε διορθωθεί από τότε.

Έκπληξη προκαλεί η απουσία στην Ακρόπολη ναών και μονών. Είναι γνωστό ότι υπήρχαν εκεί μεταξύ άλλων ο ναός του Σωτήρος και η μονή των Αγίων Αναργύρων. Μάλλον στη τελευταία διέμεινε η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα ως μοναχή Αναστασία. Είναι δύσκολο όμως να γίνει οποιαδήποτε ταύτιση με βάση το σχέδιο. Η τουρκική φρουρά που είχε εγκατασταθεί εκεί κατά την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης (1391 – 1403) είχε προβεί σε μεγάλη καταστροφή των εκεί χριστιανικών μνημείων. Πιο βόρεια, η πύλη του Επταπυργίου οδηγεί στο μεγάλο περίβολο και από εκεί μια δεύτερη πύλη επικοινωνεί με τον εσωτερικό χώρο των επτά πύργων. Γνωρίζουμε ότι ο Βονιφάτιος όταν πήρε τη Θεσσαλονίκη το 1204 προτιμούσε να διαμένει στην Ακρόπολη όπου αισθανόταν πιο ασφαλής (η επονομαζόμενη από τους Λατίνους την εποχή εκείνη Κάστρο της Σαλονίκης Castel a Salenyke). Εκεί είχε κλειστεί η σύζυγος του, η Μαργαρίτα της Ουγγαρίας με τον γιο τους Δημήτριο, όταν οι κάτοικοι της πόλης ξεσηκώθηκαν κατά την απουσία του στη νότια Ελλάδα. Εκεί γίνονταν οι διαβουλεύσεις μεταξύ των Λατίνων βαρόνων. Το αναφέρει ο Henri de Valenciennes, ο Λατίνος αυτοκράτορας που διαδέχτηκε τον αδελφό του Βαλδουίνο στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Βρισκόταν αρχές του 1208 στη Θεσσαλονίκη όπου αποφασίστηκε σε σύσκεψη να οριστεί διάδοχος του θανόντος Βονιφάτιου ο γιος του Δημήτριος (vint a parlement ou castel a Salenyke).

Η τοπογραφική σφραγίδα (μολυβδόβουλλο) του ιππεύοντος Βονιφάτιου του Μομφερρατικού (αριστερά) με απεικόνιση της Θεσσαλονίκης (δεξιά): BONIFATIUS MARCHIO MONTISFERRATI (αριστερά), + CIVITAS THESSALONICARUM (δεξιά) [Νομισματικό Μουσείο Μονάχου]

ζ) Νοτιοανατολική περιοχή της πόλης

Επανερχόμενοι στη πόλη, λίγο πιο κάτω από την υδατοδεξαμενή βρίσκουμε ένα κτίσμα (43) η θέση του οποίου είναι λίγο πιο ανατολικά από τα σωζώμενα βυζαντινά λουτρά στην Άνω Πόλη επί της οδού Θεοτοκοπούλου. Η εγγύτητα στην κινστέρνα και η παρόμοια αρχιτεκτονική – τυπική τριμερής διάταξη των βυζαντινών λουτρών – μας πείθουν ότι το κτίσμα αυτό ήταν δημόσιο λουτρό. Δεν αποκλείεται να πρόκειται για τό ίδιο κτίσμα εάν δειχθεί ότι μετέπειτα παρεμβάσεις άλλαξαν την σκεπή του κεντρικού τμήματος από επίπεδη σε θολωτή με τρούλο.

Τα σωζόμενα βυζαντινά λουτρά στην οδό Θεοτοκοπούλου στην Άνω Πόλη.

Στον αριθμό (44) συναντάμε τον Ναό των Ταξιαρχών ο οποίος κατά τον Tafrali έδωσε και το όνομα της ανατολικής Πύλης στην Αγίου Δημητρίου. Το κτίσμα του χάρτη έχει την κλασική μορφή ναού με περίστωο και τρούλο, δηλαδή τελείως διαφορετική εικόνα από τον σημερινό ναό και το προγενέστερο του οθωμανικό τζαμί. Δεν υπάρχει ούτε τρούλος ούτε περίστωο ή πρόστωο. Γνωρίζουμε βέβαια ότι ο ναός είχε δεχτεί πολλές επεμβάσεις και τροποποιήσεις στη διάρκεια της ζωής του. Τόσο μεγάλη διαφοροποίηση όμως είναι πρωτοφανής. Την απορία μας λύνουν δυο σημαντικές παρατηρήσεις. Η πρώτη προέρχεται από αρχιτεκτονική μελέτη η οποία σημειώνει ότι αρχικά “το περίστωο περιέβαλλε το μνημείο πιθανότατα ως ανοικτή κυονοστήρικτη στοά στα νότια και στα δυτικά” (Ευαγ. Χατζητρύφωνος, 2000).

Χαμηλά οι τέσσερις παλιές παραστάδες του περίστωου είναι εμφανείς και σήμερα.

Η δεύτερη παρατήρηση βρίσκεται σε πρόσφατο άρθρο της Θ. Μαντοπούλου – Παναγιωτοπούλου όπου τονίζεται ότι “στο σημερινό μνημείο, στο ανώτερο τμήμα των πλάγιων τοίχων του πυρήνα υπάρχει μια εσοχή, βάθους 12 εκατοστών. Ο Ξυγγόπουλος τη βλέπει, την καταγράφει αλλά δεν μπορεί να την εξηγήσει. Το χαρακτηριστικό αυτό δείχνει την προγενέστερη ύπαρξη τρούλου, που κατέπεσε και στη συνέχεια στους ίδιους τοίχους στηρίχτηκε η δίριχτη στέγη” (Οι μετεξελίξεις του ναού των Ταξιαρχών, 2019).

Ο ναός λοιπόν ήταν ένα κλασικό δείγμα παλαιολόγειας αρχιτεκτονικής που με τις πολλές μετατροπές έχασε την αρχική του μορφή. Ο τρούλος προφανώς κατέπεσε μετά την άλωση της πόλης.

Ανατολικότερα βρίσκουμε τον μικρό ναό του Αγίου Νικολάου του Ορφανού (45) κτίσμα όπως έχει ήδη λεχθεί του κράλη της Σερβίας Μιλούτιν, του γαμπρού της Ρίτας – Μαρίας και του Ανδρόνικου Β’.

Ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός σήμερα (νότια όψη)

Παρατηρούμε ότι νότια του ναού εκτείνεται ένας μεγάλος κενός περίβολος. Αυτό που προβληματίζει είναι ότι ο ναός βρίσκεται εκτός του δυσανάλογα μεγάλου σε σχέση με την εκκλησία περιβόλου με τον οποίο επικοινωνεί μέσω ενός πυλιδίου. Αντίθετα ο περίβολος έχει δυο μεγάλες πύλες. Μια τοξωτή δυτικά και μια επίσης τοξωτή νότια που φαίνεται να είναι και μεγαλύτερη. Θα πρόκειται για χώρο παλιάς μονής η οποία όμως την εποχή που σχεδιάστηκε ο χάρτης δεν υπήρχε πια. Σύμφωνα με τον Θεοχαρίδη (Μια εξαφανισθείσα σημαντική μονή της Θεσσαλονίκης, Η Μονή Φιλοκάλλη, 1981), δίπλα στον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό βρισκόταν η Μονή του Παντοκράτορα Χριστού του Φιλοκάλλη, όπου είχε διαμείνει ο Άγιος Σάββας τόσο το 1201 όσο και το 1219, χρονιά της χειροτόνησής του στην Αγία Σοφία ως αρχιεπισκόπου της Σερβίας. Θα ήταν άλλωστε λογικό ο Σέρβος ηγεμόνας να χτίσει τον Άγιο Νικόλαο δίπλα σε χώρο που είχε συνδεθεί με την παρουσία του αγίου της Σερβίας. Σε μια τέτοια περίπτωση ο ναός του Αγίου Νικολάου θα αποτελούσε φυσικά παρεκκλήσι και όχι το καθολικό της προϋπάρχουσας μονής και είναι λογικό να βρίσκεται πλάι και εκτός του χώρου της μονής. Πότε καταστράφηκε η μονή; Ο Ρώσος περιηγητής Ιγνάτιος του Σμολένσκ που επισκέφτηκε τη πόλη το 1405 τη μνημονεύει μαζί με άλλες εννέα μονές. Συνεπώς, αν ο συγκεκριμένος περίβολος ανήκε στη μονή Φιλοκάλλη, η καταστροφή θα πρέπει να έλαβε χώρα μεταξύ αυτής της χρονιάς και της βενετικής περιόδου.

Διαβαίνοντας την Αγίου Δημητρίου συναντάμε ένα οίκημα που εφάπτεται σε μια καμάρα (46) κάτω από την οποία ίσως υπάρχει νερό· να πρόκειται άραγε για υδρόμυλο; Ανατολικότερα βρίσκεται ένας ναός (47) με ψηλό κωδωνοστάσιο σε απόσταση από το κυρίως κτίσμα. Ίσως είναι μια από τις πολλές αλλά άγνωστες μονές εκείνης της εποχής. Δίπλα στα ανατολικά τείχη δεσπόζει η Ροτόντα που φέρει το όνομα Άγιος Γεώργιος (S. Georgio – 48).

Η Ροτόντα παρουσιάζεται περιέργως με το σημερινό της όνομα. Δεν συμφωνεί δηλαδή με γραπτά κείμενα της εποχής και άλλες μαρτυρίες που αναφέρονται σε συνοικία Ασωμάτων και ναό Ασωμάτων. Ο Θεοχαρίδης έχει αναφερθεί διεξοδικά σε αυτά και δεν χρειάζεται να επαναληφθούν εδώ (Ο ναός των Ασωμάτων και η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου, 1954). Μόνη εικασία, και πρόκειται για απλή υπόθεση, είναι η λατρεία του Αγίου Γεωργίου, μετά τη καταστροφή του τεράστιου οκταγώνου της μονής Ακρουλλίου στη Χρυσή Πύλη, να μεταφέρθηκε στη Ροτόντα. Σε μια τέτοια περίπτωση η Ροτόντα θα τιμούσε συγχρόνως τους Ασωμάτους και τον Άγιο Γεώργιο. Κάτι ανάλογο θα δούμε ότι έγινε με τον παραθαλάσσιο ναό της Θεοτόκου ο οποίος δέχτηκε και τη λατρεία του Αγίου Δημητρίου όταν ο ομώνυμος ναός μετατράπηκε σε τζαμί. Την ρωμαϊκή εποχή η περιοχή περί την Ροτόντα ονομαζόταν Κάμπος γιατί εκεί ήταν το πεδίο ασκήσεων του ρωμαϊκού στρατού (Campus martius). Ο τόπος θα ταίριαζε για τη λατρεία του Ρωμαίου αξιωματικού Γεωργίου που μαρτύρησε την εποχή του Διοκλητιανού. Πρόκειται όμως για απλή εικασία. Για να …μπερδέψουμε τα πράγματα ας αναφέρουμε αυτό που γράφει ο Μιχαήλ Χατζή Ιωάννου στην ‘Αστυγραφία Θεσσαλονίκης’, σελ. 91, ότι σε πατριαρχικό σιγίλλιο που βρίσκόταν στη μονή Βλατέων, η μονή αυτή φέρται “κειμένη εν τη συνοικία Ασωμάτων“.

Λίγο πιο κάτω συναντάμε την Αψίδα του Γαλερίου (Gran Arco – 49) όπου μας περιμένει άλλη μεγάλη έκπληξη.

Η αψίδα μας δείχνει τη δυτική της όψη, αυτή δηλαδή που βλέπουμε αναχωρώντας από τη πόλη. Έχει τέσσερις πεσσούς με τρία τοξωτά ανοίγματα. Τα τόξα έχουν το ίδιο πάχος και φαίνονται σαν τεράστια χοντρά ημικύκλια. Στις κορυφές των τόξων στέκονται τρία αγάλματα. Στο μεγάλο τόξο βλέπουμε ένα πανύψηλο πολεμιστή με ασπίδα και δόρυ. Σίγουρα πρόκειται για τον Γαλέριο, τον νικητή των Περσών. Στα πλαϊνά τόξα υπάρχουν δύο αγάλματα με ανοιχτά τα χέρια προφανώς δοξάζοντας τον Ρωμαίο αυτοκράτορα (Νίκη και Τύχη;). Παρατηρούμε επίσης τρεις κοιλότητες που σίγουρα είχαν κάποτε προτομές, δύο στους πεσσούς με τα ανάγλυφα όπως σώζονται σήμερα και μια τρίτη στη κορυφή του κεντρικού τόξου κάτω από τον ανδριάντα. Κάτι ανάλογο έχουμε και στο “Μικρό τόξο του Γαλερίου” το οποίο βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο με τη διαφορά ότι το τόξο εκεί έχει επίπεδη οροφή και δυο θέσεις για ανάγλυφα πρόσωπα.

Μικρό τόξο του Γαλερίου με ανάγλυφα του ιδίου (δεξιά) και της συζύγου του Γαλερίας Βαλερίας (αριστερά)

Απεικονίσεις της Αψίδας όπως τη φανταζόταν ο Στρουκ

Η Αψίδα όπως την φαντάζεται η ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών αρχαιοτήτων

Η ανατολική όψη της αψίδας όπως την φαντάστηκε ο Λουί Φωβέλ (Louis François Sébastien Fauvel) το 1793

Η δυτική όψη της Αψίδας όπως είναι σήμερα

Δυτικά της αψίδας και πάνω από τη Λεωφόρο συναντάμε τον ναό του Αγίου Παντελεήμονα (50) με τρούλο και οκτάστυλο περίστωο που σχηματίζουν επτά τόξα.

  

“Το περίστωο περιέβαλλε τον κυρίως ναό και τον νάρθηκα από τις τρεις πλευρές αποτελώντας ουσιαστικά ένα είδος περιμετρικού εξωνάρθηκα” αναφέρει η αρχιτεκτονική μελέτη του ναού (Ευαγ. Χατζητρύφωνος, 2000).

Πιο νότια, μετά την Λεωφόρο, συναντούμε την Αγία Σοφία (54) με τον μεγάλο περίβολο της. Στη βορειοδυτική γωνία του περιβόλου παρατηρούμε ένα μικρό κτίσμα το οποίο ενώνεται με τον ναό μέσω ενός εγκάρσιου τοίχου στον άξονα βορρά – νότου. Ο χάρτης συμφωνεί με την Θεοχαρίδου η οποία αναφέρει ότι «στην ΒΔ γωνία εξωτερικά του ναού σώζονται σε αρκετό ύψος υπολείμματα από την κατασκευή προπύλου…Σε μεταγενέστερη φάση, ο χώρος έξω από το ΒΔ πρόπυλο μετατρέπεται σε παρεκκλήσιο με την προσθήκη εγκάρσιου ανατολικού τοίχου (Καλλιόπη Θεοχαρίδου, Η αρχιτεκτονική του Ναού της Αγίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη, 1996).

Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 βρέθηκε στη μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους ένα έγγραφο του 1502 σύμφωνα με το οποίο υπήρχε “μονήδριον τό εἰς ὄνομα τιμόμενον τοῦ σωτῆρος Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, τῷ συγκειμένῳ τό ναῶ τῆς ἐνυποστάτου λόγου Θεοῦ σοφίας, παρά τό ευώνημον μέρως τοῦ μάκρονος ἐπάνω τῶν λεγομένων σκαλίων (ορθογραφία εγγράφου)” (Στίλπων Κυριακίδης, Έγγραφα Μονής Διονυσίου αφορώντα ναούς Θεσσαλονίκης, 1956). Όπως έχει ήδη αναφερθεί “μάκρωνες ἐκαλοῦντο αἱ ἑκατέρωθεν τῶν ναῶν μακραί στοαί ὅπου εὑρίσκοντο τά κελλία τῶν ὑπηρετούντων εἰς τόν ναόν κληρικῶν“. Σύμφωνα λοιπόν με την μαρτυρία του 1502, η Αγία Σοφία είχε μάκρωνα ο οποίος βρισκόταν στην αριστερή πλευρά του ναού στο ανηφορικό μέρος (ἐπάνω τῶν λεγομένων σκαλίων) που εκτεινόταν κατά τον Κυριακίδη “μέχρι τοὐλάχιστον τοῦ ἱεροῦ, ἀν όχι καί ὄπισθεν αὑτοῦ“. Το δε μονύδριο του Σωτήρος συνέχιζε ανατολικά του μάκρωνα. Η περιγραφή αυτή συμπίπτει ακριβώς με την απεικόνιση του χάρτη. Πράγματι, στη βόρεια πλευρά του ναού βρίσκεται ο μάκρωνας σαν στοά που προεξέχει αρκετά από το ιερό. Δίπλα του, στην ανατολική γωνία, βρίσκεται ένα μικρό κτίσμα που θα πρέπει να είναι το ναΰδριο του Σωτήρος όπως περιγράφει το έγγραφο του 1502. Προφανώς πρόκειται για τον ναό στον οποίο αναφέρεται και ο Παπαγεωργίου για τον οποίο γράφει ότι “ανεκαλύφθη τη 24η Ιουνίου του έτους τούτου εις βάθος τριών μέτρων υπό τω νυν εδάφει εν τη όπισθεν αυλή του τζαμίου της αγίας Σοφίας εν 40 βημάτων αποστάσει από του αγίου Βήματος αυτού” (Byzantinische Zeitschrift, 1892). Στον ναό αυτόν σώζονταν τοιχογραφίες, μεταξύ των οποίων και η προσωπογραφία του ιδρυτή.

Η Αγία Σοφία (S Sophia – 54) με τον ναΐσκο στο ΒΔ άκρο, τον μάκρωνα στη βόρεια πλευρά και αμέσως μετά το ναΰδριο του Σωτήρος στην ανατολική γωνία του περιβόλου.

Απόπειρα παρουσίασης των κτισμάτων στην βόρεια πλευρά του περιβόλου πάνω στην κάτοψη της πεντάκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής (του Μ. Κωνσταντίνου;). Από δυσμάς προς ανατολάς με κόκκινο χρώμα ο ναΐσκος, ο μάκρωνας και με πράσινο χρώμα το ναΰδριο του Σωτήρος.

Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι ο Ξυγγόπουλος ερμήνευσε λανθασμένα το έγγραφο της μονής Διονυσίου θεωρώντας ότι ο ναΐσκος στο ΒΔ άκρο του περιβόλου ήταν το μονύδριο του Σωτήρος με τον μάκρωνα να εκτείνεται από το σημείο εκείνο και δυτικότερα (Το μονύδριον του Σωτήρος το κατά τον μάκρωνα της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, 1956).

Ο περίβολος στο νότιο τμήμα του έχει σειρά χαμηλών κτισμάτων τα οποία δεν είναι κατοικίες κληρικών αφού αυτοί διέμεναν στον Μάκρωνα. Από βενετικό έγγραφο του 1425 πληροφορούμαστε ότι η γερουσία είχε δεχθεί να διατηρηθεί “συμφώνως παλαιᾷ συνηθείᾳ ὡς ἄσυλον ὁ ναός τῆς Ἀγίας Σοφίας” για τους ανθρωποκτόνους και τους χρεωφειλέτες. Το επιτόκιο που επέβαλλαν οι “δυνατοί” εκείνη την εποχή ήταν 20% (!) και πολλοί φτωχοί βιοτέχνες, αλιείς και αγρότες αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα διογκούμενα χρέη τους. Με απόφαση λοιπόν του Δόγη τέθηκε ανώτατο όριο επιτοκίου το 15% και με απόφαση της Γερουσίας αυτοί που αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη μπορούσαν να βρουν ασυλία στον ναό της Αγίας Σοφίας – συμφώνως παλαιᾷ συνηθείᾳ. Εικάζουμε ότι τα οικήματα στο νότιο τμήμα του περιβόλου είναι το άσυλο στο οποίο αναφέρεται η απόφαση αυτή. Η ύπαρξη ασύλου – φυλακής σε εκκλησία ίσως ξενίζει αλλά φαίνεται ότι κάτι τέτοιο διατηρήθηκε και κατά την τουρκοκρατία. Πράγματι, σε κώδικα του 19ου αιώνα του ιερού ναού Αγίου Αθανασίου, γίνεται μνεία σε “επίτροπο της φυλακής” (Κωνσταντίνου Βακαλόπουλου, Ανέκδοτα ιστορικά στοιχεία αναφερόμενα στην Μακεδονία πριν και μετά το 1821, 1975). Ο συγγραφέας θεωρεί ότι ο επίτροπος αυτός “ήταν μέλος της κοινοτικής αρχής ή δημογεροντίας της Θεσσαλονίκης…Μέλη της κοινότητας απένεμαν την δικαιοσύνη στους χριστιανούς…και για την έκτιση της ποινής έπρεπε να υπάρχη και ένας χώρος όπου θα περιορίζονταν οι καταδικαζόμενοι και ένας αρμόδιος για την εποπτεία της εκτελέσεως της ποινής. Ο τελευταίος αυτός είναι νομίζω ο επίτροπος της φυλακής“.

Νοτιότερα της Αγίας Σοφίας έχουμε τον ναό της Θεοτόκου (56). Ο ναός αυτός αφιερώθηκε (και) στην λατρεία του Αγίου Δημητρίου μετά την μετατροπή του παλαιοβυζαντινού μεγάλου Αγίου Δημητρίου σε τζαμί το 1491. Με την μετατροπή μάλιστα και του μητροπολιτικού Αγίου Γεωργίου (Ροτόντας) σε τζαμί το 1590, ο παραθαλάσσιος Άγιος Δημήτριος έγινε (και) Μητρόπολη της πόλης. Ο ναός αυτός καταστράφηκε από την μεγάλη πυρκαγιά του 1890 και στη θέση του υψώθηκε το 1914 η νέα εκκλησία που τιμά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, την σημερινή Μητρόπολη Θεσσαλονίκης (Θ. Μαντοπούλου, Ο παραθαλάσσιος ναός του Αγίου Δημητρίου, 1980).

Δυτικά της Αγίας Σοφίας συναντάμε ένα τεράστιο χώρο που περικλείεται από στενόμακρα κτίρια (53). Ο χώρος που καταλαμβάνει είναι μεγαλύτερος από την “αυλή του Συργή” και το “Παλάτι του Δούκα” μαζί. Εκτείνεται σχεδόν από τη Λεωφόρο μέχρι τη σημερινή Μητροπόλεως. Στον τεράστιο αυλόγυρο παρατηρούμε δυο πανύψηλους κίονες και στο κέντρο κάτι που μοιάζει με τετράγωνο σκάμμα, βωμό ή ίσως δεξαμενή νερού. Γνωρίζουμε ότι στον χώρο εκείνο βρισκόταν η Μονή της Αγίας Θεοδώρας. Η γυναικεία αυτή μονή είχε τον μεγαλύτερο αριθμό μοναχών από όλες τις άλλες γυναικείες μονές της πόλης. Την περίοδο εκείνη είχε περί τις διακόσιες μοναχές. Το μέγεθος του χώρου όμως και η απουσία καθολικού στο κέντρο του περιβόλου μας κάνει να αμφιβάλλουμε ότι πρόκειται για τη μονή αυτή.

Δίπλα στο θαλάσσιο τείχος βρίσκεται το κτίσμα με τον αριθμό (55). Ο Μουτσόπουλος υποστηρίζει ότι κολλητά στα θαλάσσια τείχη υπήρχε η συναγωγή Ετς-χα-Χαΐμ των Ρωμανιωτών Εβραίων. Την τοποθετεί στο μέσον περίπου της απόστασης μεταξύ του Πύργου της Αποβάθρας (29) και του ναού της Θεοτόκου (56) (Ν. Μουτσόπουλος, Οι εβραϊκές συνοικίες Βρόχθων, Rogos και Ομφαλού, 1996). Είναι το σημείο που αντιστοιχεί στο κτίριο (55). Η υπόθεση που μπορούμε να κάνουμε είναι ότι μετά τη πυρκαγιά στον Ομφαλό, οι Εβραίοι κάτοικοι “τῆς παλαιᾶς πυρικαύστου Ἑβραΐδος” συνοικίας μετακόμισαν νοτιότερα κτίζοντας μια νέα συναγωγή δίπλα στο θαλάσσιο τείχος.

Νοτιοανατολικά της Αγίας Σοφίας και δίπλα στην “ανατολική cardo” μας περιμένει μια άλλη έκπληξη. Βλέπουμε το Οκτάγωνο του Γαλερίου (58) πλήρες και λειτουργικό μέσα σε ένα περίβολο. Ο Γαλέριος με τον θάνατο του άφησε το Οκτάγωνο σε ύψος μόλις 1,20 μέτρων και το ολοκλήρωσε ο Μέγας Κωνσταντίνος αργότερα.

Το οκτάγωνο όπως εμφανίζεται στον χάρτη

         

Η νότια πλευρά που εικονίζεται στον χάρτη δείχνει τον προθάλαμο του μνημείου, μια στοά με επτά μεγάλους κίονες και έξι τόξα. Η σκεπή έχει τη μορφή ενός κόλουρου κώνου ο οποίος φαίνεται ότι έχει άνοιγμα στη κορυφή του, έναν κυκλικό φεγγίτη (oculus), θυμίζοντας έντονα το Πάνθεον της Ρώμης.

Στη βόρεια πλευρά διακρίνουμε δεξιά και αριστερά κεραμοσκεπή προσκτίσματα τα οποία πιστεύεται ότι προστέθηκαν αργότερα όταν το οκτάγωνο μετατράπηκε σε ναό για καθαρά λειτουργικούς λόγους. Η σύγκριση με το σχέδιο της ΙΣΤ’ Εφορείας Προϊοστορικών και Κλασικών αρχαιοτήτων διαφέρει αρκετά από τη μορφή του μνημείου στον χάρτη. Σύμφωνα με τον Δημητριάδη (Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης) το γαλεριανό οκτάγωνο ήταν η μητρόπολη της πόλης την περίοδο της άλωσης από τους Τούρκους πράγμα που θεωρεί πιθανόν και ο Θεοχαρίδης.

Τα τοιχία των προσκτισμάτων εκατέρωθεν της βόρειας κόγχης του Οκταγώνου όπως αποκαλύφτηκαν με τις ανασκαφές του ’70. Όταν κτίστηκε το τζαμί προστέθηκαν και οι μικροί θόλοι που διακρίνονται αριστερά.

Η αναπαράσταση του Οκταγώνου σύμφωνα με την ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊοστορικών και Κλασικών αρχαιοτήτων

Το οκτάγωνο δεν καταστράφηκε λοιπόν περί τον 8ο αιώνα από σεισμό όπως πιστεύεται σήμερα αλλά κατά την οθωμανική περίοδο, ίσως από σεισμό ή φωτιά. Στο σημείο αυτό κτίστηκε τέμενος, το γνωστό Ακσέ (λευκό) Μεσίτ, με στοά από επτά κίονες και έξι τόξα στη νότια πλευρά όπως φαίνεται στην πιο κάτω φωτογραφία.

Στο (59) η θέση ταιριάζει με την Μονή της Θεοτόκου η οποία ιδρύθηκε το 1185 από τον Ιλαρίωνα Μαστούνη και δωρήθηκε τον 14ο αιώνα στη μονή Ξενοφώντος. Πράγματι, σε έγγραφο του 1324 ο μοναχός Λαυρέντιος Κλάδων δωρίζει στην Ξενοφώντος αυτή τη μικρή μονή της Παναγίας, που βρίσκεται στη γειτονιά του Ιπποδρομίου, «πλησίον τοῦ ἀνατολικοῦ τείχους αυτῆς ἂγχιστά τε τῆς πόρτης τῆς ὀνομαζομένης Ρώμης» (Ακριβοπούλου, Στο δρόμο για το λιμάνι και τοπογραφικά Θεσσαλονίκης, 2013). Ο πρόξενος της Γερμανίας J. Mordtmann διέσωσε επιγραφή επί της αψίδας της νότιας πύλης κατά τη κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους το 1873 που αναφέρει ότι πρόκειται για την μονή της υπεραγίας Θεοτόκου. Μετά την καταστροφή της από πυρκαγιά το 1690, έδωσε τη θέση της το 1727 στο σημερινό ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου (Μεγάλη ή Νέα Παναγιά).

Βορειότερα είναι ο Ιππόδρομος (60) με δυο μεγάλους όρθιους κίονες στο βόρειο μέρος του. Στο νου μας έρχεται ο μύθος της πόλης για τον “αιμορραγούντα λίθο”, ένα κίονα από τον οποίο πιστεύεται ότι ανέβλυζε το αίμα των χιλιάδων Θεσσαλονικέων που σφαγιάσθηκαν από τον Θεοδόσιο Α’ το 390 μ. Χ. Εφαπτόμενο στον ιππόδρομο βρίσκεται ένα επίμηκες κτίσμα με κατεύθυνση βορρά – νότου (61). Πρόκειται για δυο συνεχόμενους αψιδωτούς χώρους εκ των οποίων ο βόρειος ήταν μεγαλύτερος και ψηλότερος. Τα θεμέλια του κτίσματος αυτού βγήκαν στην επιφάνεια πριν από πενήντα χρόνια, κατά τις ανασκαφές του 1968. Το κτίσμα ονομάζεται σήμερα αψιδωτή αίθουσα γιατί πιστεύεται ότι μόνο ο βόρειος χώρος ήταν αψιδωτός. Θεωρείται ότι πρόκειται για τρικλίνιο ρωμαϊκής εποχής, χώρο διοργάνωσης συµποσίων και άλλων τελετών που συνδέονταν µε την παρουσία του αυτοκράτορα και της ακολουθίας του στον ιππόδροµο. Ήταν μέρος του γαλεριανού συγκροτήματος. Είναι άγνωστη η χρήση της οικοδομής αυτής την όψιμη βυζαντινή εποχή.

Ο Ιππόδρομος (60) με τους δύο κίονες, ο ένας εκ των οποίων ίσως έδωσε τον μύθο του αιμορραγούντα λίθου και οι δύο αψιδωτές αίθουσες (61) που αποκαλύφθηκαν μόλις το 1968.

Οι συνεχόμενες αψιδωτές αίθουσες όταν αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών το 1968….

…και όπως είναι σήμερα στη Δημ. Γούναρη.

Η οικοδομή στο (62) φαίνεται να έχει περιμετρικά περίστωο αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για ναό παρά το ότι  έχει την απαιτούμενη κατεύθυνση ανατολής  – δύσης. Κι αυτό γιατί η κόγχη του ιερού δεν είναι εμφανής. Ας πούμε απλά ότι η θέση ταιριάζει στον σημερινό ναό Κωνσταντίνου και Ελένης.

Το ίδιο ισχύει και για την οικοδομή (63) η οποία βρίσκεται περίπου στον σημερινό χώρο της Υπαπαντής. Τέλος πλάι στο ανατολικό τείχος βρίσκουμε και πάλι ένα μακρόστενο κτίριο (64) όπως και δίπλα από την Κασσανδρεωτική Πύλη τα οποία πρέπει να είναι εμπορικές / τελωνειακές αποθήκες όπως τα προηγούμενα παρόμοια κτίσματα κοντά στο λιμάνι.

η) Ο χώρος εκτός των τειχών

Γνωρίζουμε ότι έξω από τα τείχη υπήρχαν παλιά αρκετές μονές και εκκλησίες, λίγες όμως άντεξαν στο πέρασμα των χρόνων και των επιδρομέων. Βορειοανατολικά, ψηλά στο βουνό, υπάρχει ένα οχυρό (78) που το περιβάλλει ένα αρκετά ψηλό τείχος. Στα βορειοδυτικά μια τοξωτή γέφυρα (80) οδηγεί σε μια εκκλησία ή μονή με περίστωο και τρούλο (79) μέσα σε χαμηλό περίβολο. Τρεις είναι οι πιο γνωστές μονές που βρίσκονταν έξω από τα τείχη: η Μονή του Χορταΐτη δίπλα στο χωριό Χορτιάτης, η Μονή της Αγίας Ματρώνας και η εκκλησία ή μονή των τριών οσιομαρτύρων αφελφών Αγάπης, Ειρήνης και Χιονίας. Η πρώτη όμως γνωρίζουμε ότι καταστράφηκε στη πολιορκία των Τούρκων του Μπαράκ μπέη, του γιου του Γαζή Εβρενός, το 1422, ένα χρόνο πριν δοθεί η πόλη στη Βενετία. Να είναι απεικόνιση μιας μονής που είχε μόλις καταστραφεί; Απίθανο! Η άλλη σημαντική μονή ήταν αφιερωμένη στην Αγία Ματρώνα την Θεσσαλονικιά που μαρτύρησε τον 4ο αιώνα. Παραμένει άγνωστη η θέση της, αν και υπάρχει σήμερα η γνώμη ότι βρισκόταν δυτικά της Θεσσαλονίκης γιατί εκεί μαρτύρησε όταν την έριξαν από τα τείχη κοντά στη Χρυσή Πύλη. Στα “Θαύματα του Αγίου Δημητρίου” αναφέρεται βέβαια ότι όταν οι Αβαροσλάβοι ήρθαν να κατακτήσουν την Θεσσαλονίκη στα τέλη του 6ου με αρχές του 7ου αιώνα βρέθηκαν μπροστά στο “φρούριον τῆς καλλινίκου μάρτυρος Ματρώνης”. Επειδή μάλιστα είχε νυχτώσει νόμιζαν ότι έφτασαν στα τείχη της πόλης και μόνο όταν ξημέρωσε κατάλαβαν ότι η πόλη ήταν λίγο πιο μακριά και κατευθύνθηκαν προς τα εκεί. Για να μπερδέψουν τα τείχη της μονής με τείχη πόλης, έστω και νύχτα, πρέπει η εικόνα του μοναστηριού να έμοιαζε πραγματικά με κάστρο, με μεγάλο φρούριο. Η μονή μάλιστα είχε οπτική επαφή με την πόλη όπως αναφέρεται στα Θαύματα: “εἶτα καθορῶσιν (οἱ Θεσσαλονικείς) ἐπί τό πεδίον τοῦ σεβασμίου ναοῦ τῆς χριστοφόρου μάρτυρος Ματρώνης πληθύν βαρβαρικήν”. Τέτοιο είναι το κτίσμα με τον αριθμό (78). Ο Απόστολος Βακαλόπουλος, στη μελέτη του για τα μνημεία εκτός των τειχών (Ιστορικές έρευνες έξω από τα τείχη της Θεσσαλονίκης, 1977) αναφέρει ότι βρήκε ερείπια στη κορυφή του λόφου Καρά Τεπέ, πιο ψηλά και ανατολικά από το ξενοδοχείο Φιλίππειο, στη περιοχή που ονομαζόταν “Παλαιομονάστηρο”. Εκεί μάλιστα είχε διακρίνει ήδη θεμέλια πύργων ο Μουτσόπουλος εξετάζοντας το 1962 μια αεροφωτογραφία. Από το ύψος των 364 μέτρων υπάρχει μια θαυμάσια θέα της Θεσσαλονίκης και του κόλπου της. Να ήταν το σημείο όπου βρισκόταν η Μονή της Αγίας Ματρώνας;

Στα δυτικά η μόνη αναφορά για παλιά γέφυρα μας έρχεται από τον Χατζη Ιωάννου ο οποίος αναφέρει ότι “φαίνεται προς δυσμάς της πόλεως εις απόστασιν λεπτών τινων της Νέας Πύλης μεγάλη αρχαία γέφυρα, όθεν διέρχετο πάλαι το ύδωρ τούτο και παρ’ ήν και σήμερον έτι διέρχεται υπογείως όμως”. Αναφερόταν φυσικά στον αγωγό μεταφοράς νερού από τις πηγές του Λεμπέτ. Στην ίδια γέφυρα μάλλον αναφέρεται και ο Ζαν Μπατίστ Ζερμαίν (Jean-Baptiste Germain, 1701 – 1781) ο οποίος σε επίσκεψη του στην πόλη εκατόν πενήντα χρόνια νωρίτερα σημειώνει την “…κρήνη Γενί Σου στη τοξωτή γέφυρα Κεμερλερέ (υδραγωγείου), έξω από την πόλη, βγαίνοντας από την πύλη Βαρδαρίου” (…à la fontaine d’ Ieni Sou aux arcades Kemerleré, hors de la ville, en sortant de la porte de Vardar). Πρόκειται προφανώς για την γνωστή σήμερα και ως “γέφυρα των στεναγμών”.

Η “μεγάλη αρχαία γέφυρα” κατά τον Χατζή Ιωάννου ή “γέφυρα Κεμερλερέ” κατά τον Ζερμαίν φαίνεται να είναι η ονομασθείσα “γέφυρα των στεναγμών”  του περασμένου αιώνα που οδηγούσε την περίοδο του χάρτη (80) σε εκκλησία με πεντάστυλο προστώο (79).

Ποια μονή να υπήρχε όμως εκεί κοντά; Σίγουρα δεν πρόκειται για τον ναό των οσιομαρτύρων αδελφών Αγάπης, Ειρήνης και Χιονίας γιατί αυτός βρισκόταν έξω μεν από τα δυτικά τείχη αλλά πολύ κοντά στη πόλη. Πράγματι, τα “Θαύματα του Αγίου Δημητρίου” αναφέρουν ότι “παντός τοῦ τῶν Σκλαβίνων ἔθνους τό ἐπίλεκτον ἄνθος” έφθασε στις αρχές του 7ου αιώνα “μέχρι τοῦ σεβασμίου τεμένους τῶν τριῶν ἁγίων μαρτύρων Χιόνης, Εἰρήνης καί Ἀγάπης, ὅπερ… βραχυτάτῳ διαστήματι τό τῆς πόλεως τείχους ἀφέστηκε”. Σε φωτογραφία του 1889 ένα κτίσμα που διακρίνεται δυτικά σε ύψωμα εκτός των τειχών και μοιάζει με εκκλησία είναι αυτό στον κόκκινο κύκλο χωρίς όμως να είναι δυνατή η ταυτοποίηση του. Κοιτάζοντας την τοπογραφία του χώρου, είναι πιθανόν το κτίσμα αυτό να βρισκόταν στο σημερινό κοιμητήριο της Αγίας Παρασκευής στη Ξηροκρήνη, η πρόσβαση στο οποίο να γινόταν από τη “γέφυρα των στεναγμών”, την αρχαία γέφυρα κατά τον Χατζή Ιωάννου.

V. Επίλογος

Η εξέταση του χάρτη μας δίνει πολλές πληροφορίες για την πόλη απόλυτα συμβατές με τις σημερινές γνώσεις και τα ιστορικά τεκμήρια που έχουμε στη διάθεση μας. Δεν λείπουν βέβαια και οι μεγάλες εκπλήξεις και ανατροπές στον βαθμό φυσικά που τις επιβεβαιώσει μελλοντικά η ανασκαφική σκαπάνη. Μένουν φυσικά και κτίσματα που παραμένουν άγνωστα αλλά και αναπάντητα ερωτήματα, όπως η Ροτόντα η οποία αναφέρεται ως Άγιος Γεώργιος. Ανεξάρτητα όμως από τα ανοιχτά θέματα, η περιήγηση ελπίζουμε να προσφέρει μια έστω ισχνή ιδέα της τελευταίας εικόνας της πόλης πριν από την τρίτη και μακραίωνη άλωση της.

———

Παράρτημα 1: Οι πρώτοι γνωστοί μεσαιωνικοί τοπικοί χάρτες

Σύμφωνα με τον Βρετανό καθηγητή Πολ Χάρβεϊ (Paul Harvey, Local and Regional Cartography in Medieval Europe, 2006), οι γνωστοί χάρτες της μεσαιωνικής Ευρώπης του 14ου και 15ου αιώνα είναι ελάχιστοι και διαφορετικού χαρακτήρα. Η Παλαιστίνη και οι Άγιοι Τόποι κίνησαν το πρώτο ενδιαφέρον και στη συνέχεια τοπικοί χάρτες και χάρτες πόλεων. Κύριο παράδειγμα χάρτη πόλεως υψηλής ποιότητας είναι η απεικόνιση της Φλωρεντίας από τον Φραντσέσκο Ροσέλι (Fransesco Rosselli) του 1485. Πριν απ’ αυτόν όμως έχουμε τους χάρτες των ελληνικών νησιών του Χριστόφορου Μπουοντελμόντι (Cristoforo Buondelmonti, Liber Insularum Archipelagi, 1420). Σχεδιάστηκαν στη διάρκεια εξάχρονου περίπλου του Φλωρεντίνου μοναχού από το 1414 έως το 1420 σε Ιόνιο και Αιγαίο. Με την ευκαιρία της επίσκεψης του στη θάλασσα του Μαρμαρά επισκέφτηκε και την Κωνσταντινούπολη, το σχέδιο της οποίας ξεχωρίζει. Αν και ήταν έργο για τον προστάτη του καρδινάλιο Τζορντάνο Ορσίνι (Giordano Orsini), τα 79 σχέδια, και ιδιαίτερα αυτό της Κωνσταντινούπολης, απέκτησαν γρήγορα μεγάλη φήμη και έγινε πληθώρα αντιγράφων. Κάθε σχέδιο συνοδεύονταν από κείμενο στο οποίο υπήρχαν επεξηγήσεις αλλά και στοιχεία ιστορικού και μυθολογικού περιεχομένου από αρχαίους συγγραφείς.

Φωτογραφία του πρωτότυπου χάρτη ο οποίος φυλάσσεται στο Βατικανό (Mordtmann, Esquisse topographique de Constantinople, Lille, 1892)

Το αντίγραφο που φυλάσσεται στη Βενετία

Το αντίγραφο που φυλάσσεται στη Κωνσταντινούπολη.

Εικάζουμε ότι το σχέδιο της Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε το μοντέλο και για τον χάρτη της Θεσσαλονίκης ο οποίος σχεδιάστηκε λίγα χρόνια αργότερα. Έτσι έχουμε τα τείχη που περικλείουν τις δυο πόλεις, τις πύλες, τα μνημεία και τις κύριες οδούς. Στη περίπτωση της Κωνσταντινούπολης η λεζάντα που παραπέμπει στα ονόματα των μνημείων βρίσκεται δίπλα στον χάρτη. Αντίθετα, στη περίπτωση της Θεσσαλονίκης η λεζάντα που συνόδευε τον χάρτη δεν έχει βρεθεί.

Παράρτημα 2: Άντολφ Χέρμαν Στρουκ – Adolf Hermann Struck (1877-1911)

Ο Άντολφ Στρουκ γεννήθηκε στη Κωνσταντινούπολη στις 18 Ιανουαρίου 1877. Ο πατέρας του Χέρμαν ήταν γιατρός στην υπηρεσία του οθωμανικού στρατού. Μετά τη γέννηση ο πατέρας του μετατέθηκε στο Βόλο και με την απόδοση της πόλης στο Ελληνικό Κράτος στα πλαίσια της συμφωνίας του Βερολίνου μετακόμισαν στη Θεσσαλονίκη. Ο μικρός Στρουκ πήγε στο γαλλικό σχολείο της πόλης αφού δεν υπήρχε γερμανικό σχολείο τότε στη Θεσσαλονίκη. Τις γυμνασιακές του σπουδές τις έκανε σε τεχνικό λύκειο στο Βερολίνο με την βοήθεια συγγενών του. Επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη το 1894 και αμέσως προσελήφθη στην εταιρεία σιδηροδρόμων Θεσσαλονίκης – Μοναστηρίου (Société du Chemin de Fer Ottomane Salonique – Monastir) η οποία ανήκε στη Deutsche Bank. Πιθανόν να συμμετείχε και στη τελική φάση των εργασιών της γραμμής αυτής. Επέλεξε να εγκατασταθεί στη Βέροια για την εποπτεία και συντήρηση της γραμμής. Η αναζήτηση αδρανών υλικών για τον σιδηρόδρομο θα τον οδηγήσει σε περιοχές που ήταν άγνωστες και θα κινήσουν το ενδιαφέρον του για τη γεωγραφία της Μακεδονίας και τα αρχαία της μνημεία. Είναι ο δεύτερος δυτικός μετά τον Εζέ (Léon Heuzey) που ενδιαφέρεται για τη Παλατίτσα όπου ανακαλύπτει έναν αρχαίο συλημένο τάφο τον οποίο και σχεδιάζει. Σε ηλικία 21 ετών θα δημοσιεύσει σε γερμανικά έντυπα τις πέντε πρώτες εργασίες σχετικά με τα ευρήματα του. Υπογραμμίζει τον πλούτο των αρχαιοτήτων που κρύβει η μακεδονική γη, ιδιαίτερα στη Παλατίτσα (Αιγές), στον Κοπανό (Μίεζα) και στα Βοδενά (Έδεσσα) {Entdeckung einer unterirdischen Grabkammer bei Palatizza, Nachbestattung in Grabhügeln, Die makedonische Ebene, Prähistorische Funde bei Kupanova in Makedonien, Wodena}.

Το ενδιαφέρον του για τα αρχαία μνημεία θα τον οδηγήσουν σε μια στενή και μακροχρόνια συνεργασία με τον Πρόξενο της Γερμανίας στη Θεσσαλονίκη, Γιόχαν Ηάϊνριχ Μόρτμαν (Johann Heinrich Mordtmann), έναν μεγάλο συλλέκτη αρχαίων επιγραφών και αντικειμένων. Το 1899 ταξιδεύει στον Πόντο και κάνει αρχαιολογικές έρευνες στην Αμάσεια σχετικές με το Βασίλειο του Πόντου όπου βρίσκει και τους τάφους των βασιλέων (Durch Pontus nach Amassia, Die Königsgräber von Amassia).

Επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη και αναλαμβάνει αρχαιολογικές έρευνες για λογαριασμό της αυστριακής κυβέρνησης στη περιοχή των Φιλίππων (Philippi, Inschriften aus Makedonien) ενώ παράλληλα κάνει γεωλογικές έρευνες για μελλοντικούς σιδηροδρόμους σε Ελλάδα και Μαυροβούνι. Από το 1902 μέχρι το 1905 γίνεται ο “αγοραστής του Βυζαντίου” στη Θεσσαλονίκη και τη γύρω περιοχή σε συνεργασία – και για λογαριασμό – του Μόρτμαν, του περίφημου αρχαιολόγου Theodor Wiegand και του ιστορικού Wilhelm von Bode. Γίνεται έτσι ο κύριος αρχαιοκάπηλος βυζαντινών αντικειμένων στη περιοχή. Συγχρόνως όμως παίρνει θέση εναντίον των βουλγαρικών διεκδικήσεων στη Μακεδονία πράγμα που τον κάνει στόχο των κομιτατζήδων. Πυροβολείται από αυτούς σε περιοχή εκτός Θεσσαλονίκης αλλά γλυτώνει και αναγκάζεται να μετακομίσει εσπευσμένα στη Κωνσταντινούπολη, στον μέντορα του Μόρτμαν ο οποίος είχε πάρει μετάθεση εκεί. Στη συνέχεια θα προσληφθεί από τον Διευθυντή Hans Schrader στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών (Deutsche Archäologische Institut) ως βοηθός διευθυντής και βιβλιοθηκάριος.

Το 1906 παντρεύεται στην Αθήνα την υψίφωνο Δωροθέα Χάας (Dorothee Haaß) με την οποία αποκτά ένα γιο που γρήγορα πεθαίνει. Θα συμμετάσχει σε πολλές ανασκαφές στην Αθήνα και στη Πελοπόννησο ενώ το ενδιαφέρον του είναι μεγάλο για τα βυζαντινά μνημεία της Αθήνας και του Μυστρά, Η βυζαντινή αρχιτεκτονική γίνεται το κύριο ενδιαφέρον του και σε επιστολή του στον Wiegand, που ζητά να μείνει εμπιστευτική, του εκμυστηρεύεται ότι ετοιμάζει μια τρίτομη έκδοση για τα βυζαντινά και φράγκικα μνημεία της Ελλάδας (Byzantinische und Byzantinisch-fränkische Denkmäler Griechenlands). Ο πρόωρος θάνατος όμως στα 34 του χρόνια βάζει τέρμα σ’ αυτά τα σχέδια. Προφανώς, ο χάρτης της Βενετικής Θεσσαλονίκης θα αποτελούσε μέρος αυτού του έργου.

Δυστυχώς δεν είναι γνωστό που και πότε απόκτησε τον χάρτη αυτόν ο Στρουκ. Το γεγονός όμως ότι δεν περιέχεται κανένα στοιχείο από τον χάρτη στο άρθρο που δημοσίευσε το 1905 για την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς, μας κάνει να πιστεύουμε ότι αποκτήθηκε μετά την αναχώρηση του από εκεί (Die Eroberung Thessalonikes durch die Sarazenen im Jahre 904). Πέθανε το 1911 και τάφηκε στο Μάιντς δίπλα στον γιο του. Τα αρχεία του φυλάσσονται σήμερα στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας σε 107 φακέλους που περιέχουν 9.855 σελίδες. Ο χάρτης βρίσκεται στον εξής  σύνδεσμο.